Milli düşüncəmizin izləri
Bəri başdan deyim ki, bizim universitetdə təhsil
aldığımız illərdə "Kaspi”inin üzərindəki
"Burjua qəzeti”dir damğasının ucbatından bu mətbu orqanın məram və məqsədindən ətraflı
xəbərimiz olmadı. Doğrudur, mühazirədən kənarda müəllimlərimiz bizə bəzi həqiqətləri
anlatmağa çalışırdılar, amma açıq deyim ki, tələbəliyin də öz qanunları vardı.
Tələb olunmayan bilgilərə bəzən ciddi əhəmiyyət verilmirdi, ağır seminarlar,
ciddi sorğular, imtahanlar tənəffüslərdə söylənilən söhbətləri ara sözləri
kimi, çox halda unutdururdu. Dərsliklərdə yazılanları, mühazirələrdə deyilənləri
öyrənirdik. Yaddaşımıza ilişənlər isə mürgüləyirdi. Dövlət müstəqilliyimizin bərpası,
arxivlərin açılması qaranlıq mətləblərə aydınlıq gətirdi. Gizlədilmiş həqiqətlər
üzə çıxdı. Hansı dolaylardan, keşməkeşlərdən keçdiyimiz bəlli oldu. Mürgülü
bilgilərimiz də oyandı...
1881-ci ildə işıq üzü görmüş "Kaspi”nın indi 135
illiyidir. 38 yaşında fəaliyyəti dayanmış (dayandırılmış - daha
doğrusudur-F.X.) və nəhayət 80 ildən sonra yenidən bərpa edilən bu üç əsrin qəzeti
günümüzün məhz üç qəzetindən biridir. İstər-istəməz Əli bəy Hüseynzadənin çox
sevdiyim misraları məni yenidən uzaqlara
apardı, hansı mənəvi-siyası ovqatdan keçdiyimizi bir daha yada saldı:
Ucundadı dilimin,
Həqiqətin böyüyü,
Nə qoydular deyəyim,
Nə kəsdilər
dilimi...
Əlbəttə, "Kaspi” rusdilli qəzet olduğundan əvvəllər
redaktorları da qeyri millətin nümayəndələri seçilib. Amma onun və mətbəəsinin
H.Z.Tağıyev tərəfindən alınması və nəşrinin
Əlimərdan bəy Topçubaşov kimi bir millət aşiqinə etibar edilməsi qəzeti
milli-düşüncəmizin tribunasına çevirdi. "Kaspi”nin müqəddəs vəzifələrindən biri
təkcə Azərbaycanı deyil, Ə.B. Topçubaşovun təbirincə desək millətindən, dinindən,
sosial vəziyyətindən asılı olmayaraq bütün Qafqaz əhalisinin maarifləndirilməsiolmuşdu.
"Tarıxı şəxsiyyətin tarixi” adlı kitabdan oxuyuruq: " ...Gündəlik bir qəzet
olaraq "Kaspi” Ə.B. Topçubaşovun
redaktorluğu dövründə Həsən bəy Zərdabi kimi köhnə qəzetçini, Əhməd bəy Ağayev,
Firidun bəy Köçərli, Haşım bəy Vəzirov, Rza bəy Xəlilov kimi mükəmməl təhsil
görmüş, bacarıqlı qələm sahiblərini, işıqlı ziyalıları öz ətrafına toplayaraq
rus dilli, milli düşüncəli mətbuat orqanına çevrildi”. Əli bəy Hüseynzadə də
İstanbuldan "Kaspi”yə müxtəlif imzalarla yazılar göndərirdi. İsmayıl bəy
Qaspıralı isə Əlimərdan bəy Topçubaşova görün nə yazırdı: " Yadda saxla ki...
bütün müsəlman dünyasının gözü səndədir”.
Ə.B.Topçubaşovdan sonra qısa bir zaman kəsiyində qəzetin
redaktorluğu Əli bəy Hüseynzadəyə tapşırılıb. 1907-ci ildən süqutuna qədər isə "Kaspi”nıin
redaktorluğunu A.Veynberq yerinə yetirib. Təbii ki, qəzetin istiqaməti,
ideyası, məqsədi dəyişməyib. Bir fakt da var ki, 1918-ci ildə erməni daşnakları
Bakıda törətdikləri qırğınlar zamanı ilk top atəşinə tutduqları ünvanlardan
biri də məhz "Kaspi”nın yerləşdiyi bina olub. İstər-istəməz 20 Yanvarda
sovet-erməni əsgərlərinin ana televiziyamızın enerji blokunu necə vəhşiliklə
dağıtmaları yada düşür. Eyni xətt, eyni məqsəd-əhali məlumatsız qalsın...
Tədqiqatçılar "Kaspi”ni həm də yarandığı gündən Azərbaycan
mədəniyyətinin güzgüsü missiyasını yerinə yetirən mətbuat orqanı kimi dəyərləndiriblər.
Qəzetə uğur gətirən məsələlərdən əsası
bu sayılırdı ki, "Kaspi”nin oxucu dairəsi geniş idi. Müxtəlif millətlər Azərbaycanın
mənəvi-siyasi səhnəsində baş verən yeniliklərdən, ziyalılarımızın düşüncələrindən,
bütövlükdə millətimizin ovqatından xəbər tuturdular. Təbii ki, dövrün abı-havasından,
bir də məqalə müəllifinin xarakterindən asılı olaraq təzadlı yazılar da dərc
edilirdi. Eyni nömrədə eyni sənətkar həm təriflənirdi, həm də tənqid atəşinə
tutulurdu. Dahi bəstəkarımız Üzeyir Hacıbəylinin əsərlərilə bağlı belə, yazılar
"Kaspi” də yer alıb. Xalq yazıçısı Mirzə
İbrahimovun "Tufanlar kömək edən bir qələm” adlı kitabında Üzeyir Hacıbəylinin
şəxsiyyət və yaradıcılığı böyük ehtiramla qələmə alınıb. Kimsə "Kaspi” qəzetində
bəstəkarın əsərlərini tənqid edib ki, xalqla musiqi dili ilə deyil, onun başa
düşəcəyi sadə bir dildə danışmaq lazımdır. Maraqlıdır ki, qəzet eyni zamanda
opera və operetta yazmağın və tamaşaya qoymağın vacibliyini təsdiqləmək üçün
Üzeyir Hacıbəylinin də cavablarını dərc edib. Fikir müxtəlifliyinə yer verməyi,
oxucunu düşündürməyi və maarifləndirməyi bacardığı üçün də "Kaspi” ziyalıların
diqqət mərkəzində idi.
İstər XIX əsrin sonlarında, istərsə də XX əsrin əvvəllərində
(Yəni "Kaspi”nin fəalliyyət göstərdiyi zamanlarda - F.X.) yaşamış millətsevər,
maarifpərvər, yaradıcı şəxsiyyət çox az tapılar ki, bu qəzetlə bağlılığı
olmasın. Görünür, qəzetin ideyası, kütləviliyi, səviyyəsi, tərəfsizliyi, eləcə
də cəsarət və dürüstlüyü hər kəsi özünə
çəkə bilirmiş. Mətbuat tariximizin "Kaspi” erası xüsusi dəyərə və əhəmiyyətə
malikdir, desək yanılmarıq. "Mən millətimi sevirəm, çünki anamı sevirəm” deyən
unudulmaz yazıçı və ictimai xadim Nəriman Nərimanovun məşhur "Nadanlıq” əsəri
ilk dəfə 1895-ci ilin yanvarında tamaşaya qoyulmuşdu. "Kaspi” qəzeti bunu "müsəlmanların
arasında görünməmiş bir hadisə” adlandıraraq yazırdı: ""Nadanlıq” dramı o qədər
tamaşaçı cəlb etmişdi ki, teatra zorla yerləşirdi, hətta əlavə stullar da
qoyulmuşdu”. Filologiya elmləri doktoru, professor Şamil Qurbanov "Nəriman Nərimanov”
adlı əsərində qeyd edir ki, "Kaspi” bu böyük ziyalımıza həmişə səxavətlə yer ayırıb. Ya onun əsərləri barəsində rəyləri,
ya da öz yazılarını dərc edib.
Azərbaycanın ilk ali təhsilli, ziyalı xanımlarından
olan Sona Axundova həm də adını ədəbiyyat tariximizə lirik şeirlər müəllifi
kimi də həkk etdirib. Onun "Səda” qəzetində dərc edilmiş "Vətənim, vətənim...”
xitablı şerini A.Vaynberq rus dilinə tərcümə edərək qəzetdə dərc etdirmişdi:
Vətənim
bəxtinə hər dəm çəkirəm həsrəti mən,
Sevirəm
Vətənimə sərf edilən qeyrəti mən.
Nə səadət Vətənimlə qazanam şöhrəti mən,
Olmaram
razı əgər cəhldə qalsa Vətənim,
Vətənim
qalsa əgər cəhldə yansın bu tənim.
Bu şerin "Kaspi”də dərcindən sonra Sona xanımı şəxsən
tanımayan rus şairləri ona müxtəlif şeirlər, nəzirələr yazıblar.
Mətbuata qabaqcıl ideyaların aparıcı qüvvəsi kimi
baxan, görkəmli publisist, tərcüməçi
Hüseyn Mınasazov ötən əsrin əvvəllərində yaşayıb yaratmışdır.
"Publisistika onun əsas fəaliyyət sahəsi olduğundan mahir bir jurnalist,
mübariz və yenilməz bir qələm sahibi kimi özünü dövrünün ədəbi ictimaiyyətinə
tanıtmışdır” ("Açılmamış səhifələr” kitabından -F.X.). Qori Müəllimlər
Seminariyasını bitirmiş, müəllimlik və publisistik fəaliyyətini qoşa aparan
Hüseyn Minasazov bir müddət (təqribən 1903-cü ildən) "Kaspi qəzetində korrektor
işləmişdir.
"Kaspi” sadəcə bir qəzet yox, həmdə dövrün bir sıra
hadisələrindən, olaylardan xəbər tutmaq üçün çox dürüst və dəqiq mənbədir. Mətbuat
tariximizdə mühüm yeri olan "İşıq” adlı ilk qadın qəzetini çox halda səhv
olaraq qadın jurnalı kimi təqdim edirlər. Hətta bəzən tədqiqatçılar da bu yanlışlığa
yol verirlər. Halbuki qəzetin ilk səhifəsində də qəzet sözü yazılıb. Elə bu barədə
"Kaspi”də də məlumat var: " Dünən Bakıda Xədicə xanım Əlibəyovanın redaktorluğu
ilə həftədə bir dəfə çıxan "İşıq " qəzetinin ilk nömrəsi tatar dilində çapdan
çıxmışdır. Qəzetə müsəlman qadın və uşaqların tərbiyəsinə xidmət edən bir
orqandır”( 22 yanvar, 1911-ci il).
...Nə xoş ki, bu gün "Kaspi” yenidən oxucuların
görüşünə gəlir. Bir neçə missiyanı boynuna götürən qəzet söykəndiyi şərəfli ənənəni
ləyaqətlə yerinə yetirir. Hətta qəzet içində qəzet də çıxarır "Kaspi”çilər. Bir
dəfə demişəm, indi də təkrar etməkdən bir qələm sahibi kimi zövq aliram: qəlibsiz
və qərəzsiz qəzetdir yenı "Kaspi”miz. Ona görə də "Kaspi”yə yazmaqdan qürur
duyuram. Müəllifləri də çoxdur, əhatə
dairəsi də genışdir. Ənənəni yaşada bilmək ustalıqdır. Müasir
"Kaspi”miz də ustadların və peşəkarların redaktəsindən, millət və vətən
sevgisindən keçir. Təsisçisini də, redaktorunu da - bir sözlə bütün
kollektivini alqışlayıram. Bu 135 illikdə onların da öz əməkləri var. Olmuşları
xatırlatmaq, yaşatmaq təkcə vətəndaşlıq deyil, həm də qələmdaşlıq sədaqəti və
borcudur.
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist