MƏRZİYYƏ Davudova-115
Teatr mədəniyyətimizin unudulmayan tarixləri və bu
tarixi yaradan görkəmli simaları var. Gələcəyə baxib, keçmişə isə salam verməyi
unutmayaraq şərəfli keçmişimizin bir fiquru Mərziyə Davudovanın 115 yaşını qeyd
etmiş oluruq. Mərziyyə Davudova 1901-ci il noyabrın 25-də Rusiyanın Həştərxan şəhərində
anadan olub. Cəsarəti ilə seçilən bu xanım sənətkar Azərbaycan kinosunun və
teatrosunun inkişafında əvəzolunmaz xidmətlər göstərib. O, "Hacı Qara”, "Bir
ailə”, "Bakının işıqları”, "Bir məhəllədən iki nəfər”, "Koroğlu” kimi sıra
ekran əsərlərində və Hüseyn Cavidin "İblis”, Cəfər Cabbarlının "Sevil” kimi şedevrlərində
yaddaqalan obrazlar yaradıb. 1956-cı ildən ömrünün sonuna kimi Azərbaycan Teatr
Cəmiyyətinə (Teatr Xadimləri İttifaqı) rəhbərlik edən Mərziyyə xanım Davudova
1962-ci il yanvarın 6-da Bakıda vəfat edib.
Noyabrın 28-də Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqında
görkəmli aktrisa, SSRİ xalq artisti Mərziyə Davudovanın 115 illik yubileyinə həsr
edilən "Sənətkar və zaman" adlı elmi-praktik konfrans keçirildi.
Konfrans Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi, Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqı və
Azərbaycan Dövlət Mədəniyət və İncəsənət Universitetinin birgə təşkilatçılığı
ilə keçirildi. Elmi-praktik konfransı giriş sözü ilə Teatr Xadimləri
İttifaqının sədri, xalq artisti Azərpaşa Nemət açaraq Mərziyə Davudova ilə
bağlı xatirələrini bölüşüb. Elmi-praktik konfransında əməkdar incəsənət xadimi,
professor Məryəm Əlizadə, qocaman rejissor Ağakişi Kazımov, sənətşünaslıq üzrə
fəlsəfə doktoru, dosent Vidadi Qafarov, teatrşünas Elçin Cəfərov çıxış edib.
Qeyd edək ki, elmi-praktiki konfrans Teatr Xadimləri İttifaqının 120 illik
yubileyi münasibətilə keçirilən tədbirlər planına daxildir.
İttifaqda Mərziyə xanımın çox sayda fotoları sərgilənirdi.
Bu fotolara baxıb da, düşünməmək qeyri mümkündür. Zamanla ayaqlaşmayan kadrlar
o günün-keçmişin səsi, nəfəsi kimi insanla danışır, sanki nə isə demək istəyir.
Baxın bu, illərlə aktrisa üzünə həsrət qalmış Azərbaycan teatrının ilk qadın
aktrisalarından biridir. Cəsarətli, məğrur... elə bil şəkillər bir aktrisanın
deyil, hər hansı bir dövlət məmurunundur. Burada "Əhməd haradadır?” filmindən
bir fraqment yadıma düşdü: "Deputətdir, kolxozdan gəlib?”.
Deputat demişkən, bəli, o həm də deputat idi. Neçə
sənələr olub ki, bu işin də öhdəsindən uğurla gəlmiş deputat, Artistlər
İttifaqının sədri olmuş Mərziyə xanım aktrisa kimi geniş tamaşaçı sevgisini
qazana bilmişdi. Azərbaycan teatr tamaşaçısı onu başından kəlağayını atan,
inqilab yaradan Sevil kimi xatırlayır. Məncə də Mərziyə xanımın ən koloritli qəhrəmanı
məhz Sevildir.
Mərziyə xanımın səhnəyə gəlişini Azərbaycan teatr
tarixində önəmsənilməsi bu günlə deyil, dünənlə daha çox bağlıdır. Bu məsələ
bir tərəfdən gender-sosial ayrı-seçkinlik, digər tərəfdən multukulturalizm kimi
dilimizdə yeni, keçmişimizdə köhnə olan nöqtələri önəmsəyir. Xatırlatmaq istərdim
ki, zamanla qadına olan qatı riyakar münasibət nəinki cəmiyyətin bütün sahələrində,
ən başlıcası mədəniyyət və teatrda da özünü qabarıq göstərib. XX əsrin 20-ci
illərinə kimi Azərbaycan səhnəsi aktrisa tapa bilməyib. Uzun illər qadın
rollarını min cür maneə və təhqirə məruz qalan, sənət yanğılı kişi aktyorlar
ifa ediblər. Sonra bir müddət özgə millətin aktrisaları böyük çətinliklərə dözərək
zəif çiyinlərini bu ağır yükün altına verdilər. Beləliklə də Azərbaycan
qadınlarının səhnəyə doğru gələn yolu qorxudan, qandan, ölümdən, maneədən
qurtulmağa başladı. Təsadüfi deyildir ki, o illər səhnəyə gələn qadınlar
haqqında görkəmli sənətşünas Mehdi Məmmədov belə yazırdı: "Azərbaycan
aktrisasının səhnəyə gəlişi, bu sənət meydanında qələbələr çalması qəhrəmanlıq
dastanıdır". Bu dastanın ilk səhifələrini Əzizə xanım və onun qızı Sona
Hacıyeva yazdı. Bu aktrisaların sırasında Mərziyyə xanım Davudovanın da öz yeri
vardı.
Mərziyə xanım əslən tatar idi. Lakin o daha
çox azərbaycanlı idi. Onun sənədlərində
Mərziyə xanım azərbaycanlı kimi təqdim olunur. Özü də Quran oxuyan azərbaycanlı,
müsəlman qadın kimi. O qadın ki, ailəsinə, dostlarına hər zaman sadiq qaldı.
Qeyd etmək yerinə düşər. 1937-ci ilin repressiyası sənət adamlarının taleyindən
izsiz keçmədi. M.Müşfiq, H.Cavid, Ülvi Rəcəb, Əhməd Cavaddan sonra növbəti hədəf
Azərbaycan səhnəsinin azman aktyoru Abbas Mirzə Şərifzadə oldu. Görkəmli teatr
ustasının hansı şəkildə qətlə yetirildiyi uzun müddət qaranlıq qaldı. Bu ailənin
çəkdiyi zillətin təsvirini vermək indi çox çətindir. Yalnız 1955-ci ildə məlum
oldu ki, Abbas Mirzə Şərifzadə 1938-ci ildə güllələnib. Səhnədə faciə qəhrəmanlarının
mahir ifaçısı Abbas Mirzə Şərifzadə heç vaxt ağlına gətirməzdi ki, yaratdığı
obrazların taleyi onu da gözləyə bilərmiş. O, həyatda da faciə qəhrəmanına
çevrildi. Taleyinə, həyatına vurulan zərbələrin ağrı-acısını çəkənlərdən
birincisi həyat yoldaşı Mərziyyə xanım Davudova oldu.
Mərziyyə xanım Davudovaya xalq artisti fəxri adını
1936-cı ildə vermişdilər. Buna baxmayaraq, 1937-ci ildə Ülvi Rəcəbi, Abbas Mirzəni
"xalq düşməni" elan edənlər aktrisanı da çək-çevirə salmaqla qəlbini
didib-parçalayırdılar. O illərin xofunu Mərziyyə xanım ömrünün sonuna kimi qəlbində
yaşatdı. O ağır repressiyalar aktrisanı çox incitsə də, dərdlərini gizlətməyi,
səhnədə həmişəki qüdrətini, həyatda isə qürurunu, məğrurluğunu saxlamağı
bacardı. O, 61 yaşında dünyasını dəyişəndə çox şeydən narahat getsə də, bir məsələdən
ürəyi arxayın idi. Böyük məhəbbətin nişanəsi olan qızı Firəngiz Şərifova
onların yolunu çox ləyaqətlə davam etdirirdi.
Onun yaşam tərzi bu fotolarda nə qədər açıq sərgilənir,
bunu görməmək, hiss etməmək olmur. Nə yaxşı ki, Azərbaycanın teatr tarixinə
ismi və siması təmiz olan Mərziyə xanım kimi aktrisanın yaradıcılığı
daxildir...
Aygün Süleymanova
Teatrşünas