Məmməd Araz və milli istiqlal
Məmməd Araz və
altmışıncıların yaradıcılığı bədii təfəkkür tarixində həm də milli istiqlala və
xalqların ictimai-siyasi taleyinə münasibət nöqteyi-nəzərindən yeni estetik təcrübə
nümunəsi sayıla bilər. Məmməd Arazın 90-cı illər yaradıcılığındakı müxtəlif
ictimai-fəlsəfi məzmunlu təmayülləri və özünəməxsus tendensiyaları düzgün təhlil
etmək, obyektiv dəyərləndirmək üçün bu məsələlərə şairin uzunmüddətli yaradıcılığı
kontekstində nəzər salmaq zəruridir. İstiqlal dövrünün bir sıra böhranlı vəziyyətlərinə
və problemlərinə yanaşmada şairin bəzən əsəbi münasibətini, bəzən təəcübünü, bəzən
isə hiddət və qəzəbini dərindən hiss etmək üçün mütləq Məmməd Arazı tam və
bütöv şəkildə anlamaq lazımdır. Məsələn, öz xalqının azadlıq arzularını, milli
müstəqillik ehtiraslarını qorxunc səltənətin dəhşətli qaydalarına və
qadağalarına boyun əymədən vəsf edən bir sənətkar üçün bəzi şeirləri yazmaq,
sözsüz ki, çox çətin olub. Etiraf edək, ömrü boyu Vətənin azadlığını və
bütövlüyünü düşünən, hətta yuxularında görən atəşin və milliyyatçı şair üçün
"Düşmən qabağından qaçan "kişilər” (1993) şeirini yazmaq elə də asan olmayıb:
"Başını qorudu boş papağınan, Pay verdi düşmənə zər tabağınan; Tökdü namusnu it
qabağına Düşmən qabağından qaçan "kişilər”.
Məmməd Arazın 90-cı
illər poeziyası həm bədii-estetik keyfiyyətlərinə, həm də ictimai-fəlsəfi məzmununa
görə orijinaldır. Onun bu dövr yaradıcılığında istiqlal nəşəsi və sevincinin,
demək olar ki, o qədər də nəzərə çarpmaması xüsuislə diqqəti cəlb etməlidir. Həqiqətən
də milli müstəqillik Azərbaycana ağrı-acılarla, milli müsibət və matəmlərlə qədəm
qoydu. Xalqın özü də bu vüsaldan 90-cı illərdə doyunca sevinə bilməmişdi;
Qarabağ uğrunda savaşların ardı-arası kəsilməyən məğlubiyyətləri, itirilən şəhər
və kəndlərimizin uzundan-uzun siyahısı, Bakı qırğını (1990), Qaradağlı (1992),
Meşəli və Malıbəyli soyqırımları (1992), Xocalı soyqırımı (1992), Xocavənd
soyqırımı (1992), Şuşa xəyanəti (1992), Daşaltı
xəyanəti (1992) və başqa milli qiyamətlərimiz, milli satqınlarımızın az
olmaması bütün vicdanlı və düşünən beyinləri, o cümlədən, emosional azadlıq tərənnümçüsünü
son dərəcə məyus edirdi. İstiqlal iztirabları istiqlal sevincinə üstün gəlirdi:
Əl versə, əlindən əlim
yapışmaz,
Yansaq bir ocaqda
külüm yapışmaz.
Adını tutmağa dilim
yapışmaz...
Döyüş meydanından
qaçan "kişilər”
Məmməd Arazın bütün
yaradıcılığı boyu həyat həqiqətlərinə ürəkdən sədaqəti həmişə tədqiqatçıların
diqqətini cəlb edib. Böyük şairin əksər əsərlərindəki lirik təhkiyə ilə həyata
sərt realist münasibətin vəhdəti onu öz ustadlarından da, ədəbi müasirlərindən
də fərqləndirmişdir. Məmməd Araz ana yurduna öz sevgisini izhar edəndə necə səmimi
idisə, xalqın ağır günlərində onu düşmən qabağında qoyub qaçan namərd və naxələf
"oğullar”dan yazanda da o cür, o dərəcədə səmimi idi: "Dərədə quzğuna leş olsa
yaxşı, Özü öz başına daş olsa yaxşı, Mal kimi naxıra qoşulsa yaxşı Düşmən
qabağından qaçan "kişilər”. Müəllifin əgər müsbət mənəvi enerji ilə yüklənmiş,
pozitiv milli probelmlərdən və dəyərlərdən bəhs edən şeirlərində Səməd Vurğun və
Mikayıl Müşfiq yoluna maillik nəzərə çarpırsa, milli mahiyyətin neqativ
qatlarından söz açan əsərlərində Mirzə Cəlil və Sabir, daha yaxın klassiklərimizdən
isə Rəsul Rzanın sərt realizminə həmahənglik diqqəti çəkir. Ümumən, Məmməd
Arazın ömrünün son 10 ilini ehtiva edən poeziyasında həqiqətpərəstlik, lirikanı
gerçəyin özü ilə, amansız və dözülməz həqiqətlərlə zənginləşdirmək,
dolğunlaşdırmaq tendensiyası açıq-aydın sezilir:
Qaçır varlığından,
varından qaçır,
Qaçır qeyrətindən,
arından qaçır.
Oğlundan, qızından,
yarından qaçır.
Döyüş meydanından
qaçan "kişilər”.
Bu şeir həm də
altmışıncıların sosialist realizmi ədəbiyyatı ilə bir neçə onilliklərdən bəri
davam edib gələn güzəştsiz polemikasının davamı təsirini bağışlayırdı. Məlumdur
ki, Sovet ədəbiyyatı ictimai həqiqətlərə daha çox pozitiv münasibəti ifadə və təbliğ
etməklə seçilirdi. Ətrafımızda baş verən mənfur və mənfi proseslər çox zaman bədii
inikas sistemindən kənarda qalırdı. Ümumən, söz sənətində cəmiyyət həyatına öncədən
düşünülmüş mübaliğəli yanaşma üstünlük təşkil edirdi. Müstəqillik dövrünün
başlanğıcında milli ədəbiyyatın imperiya söz sənətinin ədəbi
qayda-qanunlarından üz çevriməsi də təbii bir hal idi. "Düşmən qabağından qaçan
"kişilər” şeirində müəllifin həyata sərbəst və obyektiv yanaşması yeni estetik
reallığın doğulmasını da göstərirdi: "Hara qaçsan – hardasa dirənər dağa, Haqqı
yox özünə qəbir qazmağa. Haqqı yox bu yurda ayaq basmağa – Düşmən qabağından
qaçan "kişilər”. Və müdrik sənətkarın
"Biz olmayanlar...” (1992) şeirindən sonra "Düşmən qabağından qaçan "kişilər”
(1993) şeirini yazması qanunauğyun bir hal idi. Çünki "biz” olmayanlar xalqın taleyinin
ağır və gərgin anlarında özlərini artıq gizlədə bilmirlər. Kimliklərini, mahiyyət və məsləklərini büruzə verməyə
məcbur olurlar. "
Məmməd Arazın
istiqlal lirikasını doğuran və meydana gətirən milli-ictimai mühitin mahiyyəti
"Çıxıb getmək istəyirəm...” (1992) şeirində də özünəməxsus poetik cizgilərlə əks
etmişdir. İstiqlal romantikasını bir vaxtlar öz gənclik şeiriyyətində həvəslə tərənnüm
edən müdrik şair bu şeirində israrla istiqlal realizminə üz tutmuşdu. Üz-üzə gəldiyi
dəhşətli və dözülməz həqiqətlər, onun ilham pərisini göylərdən yerə endirən qeyri-insani
mənzərələr ana yurdunu öz canından artıq sevən şairi bu yerləri tərk etmək
haqqında düşünməyə vadar edir. Müəllif mərdlərin məğlub olduğu, namərdlərin çoxaldığı,
yalanların ayaq tutub yeridiyi bu yerləri əbədilik tərk etmək istəyir. "Çıxıb
getmək istəyirəm...” Məmməd Arazın yalnız ömrünün axırında deyil, ümumən, ömrü
boyu yazdığı ən fəci şeirlərdən biridir. Bu şeirdəki tragizmi onun elə əvvəlindən
hiss edirsən. Müəllif öz niyyətini və əhvali-ruhiyyəsini elə ilk misralardan
başlayaraq cəsarətlə bəyan edir: "Çıxıb getmək istəyirəm, çıxıb getmək...
Harda, neçə iz-tozum var, yığıb getmək, Son gülləmi öz başıma sıxıb getmək...
Çıxıb getmək istəyirəm, çıxıb getmək...” Müəllif Vətənin düşdüyü faciənin və mənəvi
sarsıntılarının səbəblərini təhlil edir. Öz heyrətlərinin səbəblərini bizə izah
edir. Ölkədə baş verən parçalanma və pərakəndəliyin mənbəyini görməyə və göstərməyə
çalışır. Onun poetik tərif və təhlilləri son dərəcə dərindir.
Ömrüm boyu iki həmrəy
səs tanıdım –
Xalqın səsi – haqqın
səsi,
Haqqın səsi – xalqın
səsi.
XX yüzildə özünəməxsus
poetik zirvə yaratmış Məmməd Araz, bizə elə gəlir ki, bu şeirdə dünya
klassikası ilə müqayisədə orijinallığı ilə seçilən bir poetik kədəri kəşf edib.
Milli iztirabın dərəcəsinə və mündəricəsinə görə indi nəzərdən keçirdiyimiz
yuxarıdakı və diqqətinizi cəlb etmək istədiyimiz aşağıdakı sətirlərdə Azərbaycan
şairi Məmməd Araz Ukrayna xalqının böyük üsyankarı və kobzarı Taras Şevçenko,
Rusiyanın milli dərdlərinin bənzərsiz tərənnümçüsü N.A.Nekrasov, böyük hind sənətkarı
Robindranat Taqor, Benqal xalqının misilsiz və əzabkeş şairi Nazrul İslam, milli
dərdlərimizin tərcümanları Mirzə Ələkbər Sabir və Məhəmməd Hadi, böyük özbək
şairi Əbdülhəmid Süleyman oğlu Çolpan, dahi Çili sənətkarı Pablo Neruda və Fələstin
xalqının nisgilli şairi Mahmud Dərviş qədər bəxtsizdir:
İndi, vallah, ən
birinci çaşqın mənəm,
Yurddan-yurda ən
birinci qaçqın mənəm.
Nə itim var – daş
atalar, hürdürələr,
Nə atım var – çubuq çəkib,
hürküdələr,
Nə qoyunum, nə quzum
var – qurda qismət,
Varım-yoxum beş-on
sözdü – yurda qismət.
Bu torpaqdan bircə
ovuc torpaq alıb,
Bircə kəlmə xoş söz
alıb,
Öz köçümü yığıb getmək
istəyirəm...
Məmməd Araz da özünün
həsrət nəğmələrini, amansız XX yüzilin sonuncu millət və Vətən məramnaməsini bizə
əmanət qoyub getmişdir. Bəxtiyar Vahabzadə, Xəlil Rza Ulutürk və başqaları kimi
böyük sənətkarımız Məmməd Arazın da azad
Vətən və istiqlal sınaqlarından doğulmuş poetik duyğuları və düşüncələri gələcək
nəsillər üçün ən qiymətli həyat və ölüm-qalım dərsliyidir.
Yaşar Qasımbəyli