Ölüm anlayışının uşaqlara çatdırılması
"Artıq bizimlə deyil", "getdi",
"yuxuya getdi" kimi mürəkkəb ifadələrdən qətiyyən istifadə etməyin”
Aylinin 4 yaşı var. Çox sevdiyi iti xəstələndiyi
üçün ölüb. Gecələr yuxuda görür, ağlayır, itini istəyir... Yaxud başqa bir uşaq,
nənəsi qocaldığı üçün ağlayır ki, öləcək. Atasının başında ağ tük görəndə,
artıq onu itirəcəyi qorxusuna bürünür... Bu qorxular dünyanı al-əlvan görən
körpələri kədərləndirir, qorxularını inkişaf etdirir.
Ölüm, hətta səsləndirməkdən belə çəkindiyimiz
kəlimədir. Hər yaşda fərqli dəyərləndirilir. Bu sözün qavrayışı insanlara görə
dəyişir. Lakin azyaşlı uşaqlar ölümü tam olaraq qəbul edə bilmir. Bəzi insanlar
bunu uşaqlarına çəkinmədən danışarlar, bəziləri aldadarlar. Mütəxəssislər deyir
ki, hər yaşın qavramaq qabiliyyəti fərqli olduğundan, valideynlər ehtiyatlı
davranmalıdırlar. Burası bir həqiqətdir ki, çox zaman uşaqların sualları
qarşısında aciz qalır və nə cavab verəcəyimizi bilmirik. Böyüklərin özlərinin
belə, ölüm anlayışını düzgün şəkildə qavraya bilmədiyini düşünsək, uşaqlara
izah etmək heç də asan sayılmaz. Bəs bu vəziyyəti uşaqlara necə izah etməliyik?
Sevdiyi hər hansı bir canlını və ya yaxınlarından birini itirən uşağa, ölüm
necə izah edilməlidir?
"İnsan
qocalanda ölür” sözünü deyil...
Psixoloq
Gülnar Orucovadeyir ki, uşaqlar 7 yaşına qədər ölümü dərk etmirlər: "Ölüm anlayışını uşağa 7
yaşından sonra izah etməliyik. İstər insanların, istər heyvanların ölümünü
ancaq o yaşdan sonra dərk edirlər. Psixologiya elmi də sübut edir ki, uşaq 7
yaşa qədər ölümü dərk edə bilmir. Bəzən uşaqların heyvanları ölür, o heyvanlara
o qədər bağlı olurlar ki, depressiya yaşayırlar. Depressiyanın yaşı əvvəlki
illərə nisbətən çox cavanlaşıb və bu mərhələ uşaqda ciddi travma yaradır”.
Psixoloqun sözlərinə görə, uşaqlara izah etmək
lazımdır ki, hər bir canlı müəyyən müddət sonra öləcək: ""Müəyyən müddət” ona
görə deyirik ki, uşağın özündə də ölüm qorxusu yaranmasın. İzah edərkən "insan
qocalanda ölür” sözünü deyil, "müəyyən müddət sonra” sözünü mütləq işlətməliyik. Uşağa "xəstələnib öldü" də deyə bilmərik.
Uşaq xəstələnməkdən qorxa bilər. Ətrafında hər xəstələnən insanı görəndə
həyəcan, onu itirmək qorxusu yaşaya bilər". Öz təcrübəmdə bununla
rastlaşmışam. Bir uşaq var idi, ona deyilmişdi ki, insan qocalır və ölür. O
düşünürdü ki, nənəsi, babası qocadırlarsa, öləcəklər. Uşaq hər dəfə onları
görəndə pis olurdu. Biz ona başa salırıq ki, insan sağlamdırsa, qocalan kimi
ölmür. Uşaq bunu dərk etməlidir. Bəzən görürük ki, nənə, babanın ölümündən
sonra uşaq depressiyaya düşür. Çünki indiki valideynlər öz uşaqlarını nənəyə,
babaya etibar edir. Nənənin ölümü uşaqlara, xüsusilə pis təsir edir. Depressiya
keçirən uşaqlar cəmiyyətə yenidən adaptasiya olmaqda çətinlik çəkirlər. Ona
görə, çalışmaq lazımdır ki, uşağa ölümü, 7 yaşın üzərində, yalnız insan yox, bitki,
heyvanları misal gətirərək izah edək. Uşağa bu dünyadan savayı bir dünyanın da olduğunu mütləq
izah etməliyik. Heç vaxt "öldü, torpağa basdırdıq, bitdi” demək olmaz. Mənim
bir pasiyentimin quşu öldükdən sonra bütün qorxuları formalaşmışdı. Bunun
qarşısını almaq üçün biz uşaqlara deməliyik ki, bu dünya və bizim görmədiyimiz
dünya var və ölən insanlar orada yaşayırlar. Uşağın beynində başqa dünya
təxəyyülünü canlandırsaq, bu hadisənin ağrı-acısını nisbətən azaltmış olarıq.
Yəni biz bu gün övladlarımıza ölümü elə izah etməliyik ki, onlarda ölüm xofu
yaranmasın. Çünki bu xof olanda insanın həyat tərzi çətin olur və addım belə
atmağa qorxur ki, ölərəm və başıma iş gələr. Çalışmaq lazımdır ki, uşaqlara
cəsarətli olmağı, həyat uğrunda mübarizə aparmağı öyrədək”.
Uşaqlar ölümü
yaş və inkişaf səviyyələrinə görə necə başa düşürlər?
Memorial
Xəstəxanası Uşaq sağlamlığı və xəstəlikləri şöbəsinin pedaqoqu Melda Alantar valideynlərə, ən çətin məsələlərdən biri olan
"uşaqlara ölüm haqqında danışmaq” barədə məlumat verib.
0-2 yaş: İki yaşına çatmamış körpələr ölüm anlayışını dərk
etmirlər. Onu qəbul etmək üçün çox kiçikdirlər. Ölüm haqqında yeganə məlumat,
ətraflarında davamlı olan qohumlarının, artıq orada olmadığını görməkləridir.
Bu vəziyyətdə, məsələn, yatağa gedərkən gördükləri şəkili göstərir və
"Ana?" deyə soruşa bilərlər. Ölən insanın qoxu və səs kimi
xüsusiyyətlərini xatırlaya, darıxa bilərlər.
2-6 yaş: Ümumiyyətlə, 4 yaşınadək uşaqlar ölüm haqqında
məhdud və qeyri-müəyyən anlayışa sahibdirlər. Ölümün qalıcı olduğunu, gedənin
geri qayıtmadığını düşünə bilmirlər. Ölən insanla gələcəkdə görəcəkləri işlər
barədə plan qura bilərlər. Məktəbəqədər uşaqlar tez-tez sehrli düşüncələrə və oyunlara
maraq göstərirlər. Kifayət qədər dua edərək və ya güclü istəklər edərək , ölən
insanın, yaxud digər sevdiyi canlının diriləcəyini düşünürlər.
6-9 yaş: Bu dövrdə uşaqlar ölümün son olduğunu qəbul etməyə
başlayırlar. Digər tərəfdən, sehr, düşüncə və istəklərlə ölümü dəf edə biləcək
gücə sahib olduqlarını düşünürlər. Güclərinə olan bu inam, ölümün qarşısını ala
və ölən insanı qoruya biləcəyini düşünməyə vadar edir. Məhz bu səbəbdən insanın
ölümündə günahkar və məsuliyyət hiss edə bilərlər.
9-12 yaş: Bu yaşda olan uşaqlar macəra kitabları oxuyur,
ruhlar haqqında hekayələrlə rastlaşır və macəra qəhrəmanları ilə maraqlanırlar.
Yaşlıların öldüyünü görüb, valideynlərini və qohumlarını itirəcəklərini
anlamağa başlayırlar. Onların yaxınlarının ölümü ilə bağlı qorxuları inkişaf
edir.
13-18 yaş: Bu dövrdə uşaqlar böyüklər kimi ölüm həqiqətini
qəbul edirlər. Bunu hər kəsin başına gələ biləcək qaçılmaz bir vəziyyət hesab
edirlər. Yeniyetmələr vaxtlarının əhəmiyyətli bir hissəsində ölüm haqqında
düşünə, təsəvvür edə bilərlər. "Həyat nədir", "Ölüm nədir",
"Mən kiməm" kimi suallara cavab axtarırlar. Ölümü maraqlı bir
vəziyyət hesab edirlər. Öz cənazələrini xəyal edərək, mərasimə kimlərin gələcəyini, onların özlərini nə qədər pis hiss
edəcəklərini düşünürlər. Ölümlə bağlı bu cür fikirlər onlarda sərxoşluq, narkotikdən
istifadə etmək kimi davranışlara yol aça bilər.
Bəs ölüm
xəbəri necə verilməlidir?
Hər bir ailənin, itirilmiş insanın yaxınlığına,
qəbul edilmiş mədəni dəyərlərə və inanclara, uşağın yaşı və inkişaf səviyyəsinə
uyğun olaraq pis xəbərləri çatdırma üsulları var. Aşağıdakılar bu çətin
tapşırığın yerinə yetirilməsində valideynlər üçün bələdçi ola bilər: "Xəbər vermək üçün sakit bir yer tapın. Sakit və
şəfqətli olun.Pis
xəbərə alışdırmaq üçün "Çox kədərli hadisə oldu” kimi deyib, şəfqətlə məsələni izah etməlisiniz.
Məktəbəqədər uşağınız üçün "Öldü" sözünün mənasını izah etməlisiniz.
"Ölü", "artıq diri deyil" kimi təyin edilə bilər.
Övladınıza, yaşamağın nə demək olduğunu danışın. Məsələn, "Yaşadığın zaman
nəfəs alırsan, gəzirsən, danışırsan, görürsən, eşidirsən. Artıq babanız bunu
edə bilməyəcək".
Aydın və başa düşülən terminlərdən istifadə edin. "Artıq bizimlə deyil",
"getdi", "yuxuya getdi" kimi mürəkkəb ifadələrdən istifadə
etməyin. Xüsusilə, yuxu ilə bağlı açıqlamalar verməyin. Bu vəziyyətdə uşaqlar
sevdiklərinin bir gün oyanacağını düşünürlər. "Uzun yuxuya getdi və bir
daha oyanmaz" kimi yanaşmalar uşaqları yuxu ilə bağlı qorxuya salır.
Valideynləri yatanda narahat olacaqlar.
Övladınızı, həyatın yenidən qurulacağına inandırın. Bir neçə gündən sonra məktəbə qayıdıb, dostlarını
görəcəyini xatırladın. Ağrılı dövrlərdə göstərilən müsbət münasibət, uşağın
kədərlənmə prosesindən sağalaraq çıxmasına imkan verir.
Aygün ƏZİZ