Koroğluşünaslıqda yeni addım

19.09.17 13:00 3003

"Koroğlu” eposunun Azərbaycan folklorunda özünəməxsus yeri var. Bu epos qəhrəmanlığın, igidliyin, mərdliyin rəmzi kimi istər oxucular, istərsə də tədqiqatçılar üçün hər zaman maraqlı, cəlbedici olmuşdur. Demək olar ki, türk xalqlarının böyük bir hissəsinin (türk, özbək, qaraqalpaq, qazax, türkmən, tatar, başqırd, Azərbaycan türkləri və b.) folklorunda mövcud olan "Koroğlu” dastanı Tunadan Balkanlara, Sibirdən Suriyaya qədər geniş bir coğrafi məkanda yayılmışdır."Koroğlu” dastanının variant və versiyalarının sayı təxminən beş yüzdən çoxdur. Elə buna görə də, Azərbaycan koroğluşünaslığı mövzusunda da xeyli sayda elmi araşdırmalar aparılmış, müxtəlif vaxtlarda məqalələr, monoqrafiyalar nəşr edilmişdir.

Ermənilərin "Koroğlu” "sevdası”

Azərbaycan koroğluşünaslığı mövzusunda aparılan maraqlı araşdırmalardan birinin də müəllifi AMEA Folklor İnstitutunun folklor və yazılı ədəbiyyat şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Aynur İbrahimovadır. Onun araşdırmalarının nəticəsi olaraq, 2014-cü ildə "Azərbaycan koroğluşünaslığı: tarixi və inkişaf mərhələləri” adlı monoqrafiyası nəşr olunmuşdur. Aynur İbrahimova monoqrafiyanın giriş hissəsində "Koroğlu” eposunun tədqiqat əsəri kimi hər zaman diqqət mərkəzində dayandığını, dünyanın bir çox şöhrətli və tanınmış alimləri-Aleksandr Xodzko-Boreyko, German Vamberi, Qyula Mesaroş, İqnats Kunoş, Zəki Vəlidi Toğan, Jorj Dümezil, Pertev Naili Boratav, İvan Braginski, Lor Melikova-Səyyar, Baymühəmməd Qarıyev, Vladimir Jirmunski, Amangül Qarrıyeva, Rza Molov, Rəhimi Rəisniya, Metin Ekinci və başqalarının da koroğluşünaslığın bir elm kimi formalaşması və inkişafında əvəzsiz xidmət göstərdiyini qeyd edərək, monoqrafiyanın əhəmiyyətindən söz açmışdır.Onun fikrincə, Azərbaycan koroğluşünaslığı dünya eposşünaslığının təcrübəsindən istifadə edərək və özü də bu eposşünaslığa layiqli töhfələrini verərək, daim inkişaf etmiş və təkmilləşmişdir. Tədqiqatçı monoqrafiyanın I fəslində "Koroğlu” eposunun Azərbaycan variantlarının toplanılması və nəşri tarixi (XVIII_XX əsrin I yarısı), II fəsildə Sovet dönəmində (1920-1980-ci illər) "Koroğlu” eposunun tədqiq istiqamətləri və araşdırılma metodları, III fəsildə isə müstəqillik dövründə Azərbaycan koroğluşünaslığını tədqiq edib. Monoqrafiyada Azərbaycan, rus, ingilis və fransız dili də olmaqla, 244 ədəbiyyatdan istifadə edən tədqiqatçı özündən əvvəlki tədqiqatçıların da əsərlərini araşdırmış, həmçinin həmin tədqiqat əsərlərindən yeri gəldikcə nümunələr gətirmişdir.

Monoqrafiyada hər zaman Azərbaycan xalqının zəngin mənəvi irsini mənimsəmək fürsəti güdən ermənilərin "Koroğlu” dastanını mənimsəmək cəhdlərindən də bəhs edilir. Aynur xanım qeyd edir ki, ermənilər bu işi üç mərhələdə həyata keçirmişlər. Birinci mərhələdə tam Azərbaycan folklor mətnini (Azərbaycan-türk dilində) erməni əlifbasında qeydə alaraq nəşr etmiş, sonrakı mərhələdə həmin mətnləri ermənicəyə tərcümə etmiş, sonuncu mərhələdə isə həm dastanın, həm də dastandakı obrazların adını təhrif edərək, tamamilə "erməniləşdirmiş” və süni əlavələr edərək nəşr etdirmişlər (məsələn, guya Koroğlu "Xorxoriyan” erməni nəslinin adıdır). Materinadaranda saxlanılan, erməni əlifbasında, lakin Azərbaycan türkcəsində qeydə alınan XIX əsrə aid "Koroğlu nağılı” başlıqlı əlyazmanın mövcudluğu bu işin sistemli və ardıcıl xarakterini göstərir.

Ağır siyasi təzyiqlər dönəmində "Koroğlu” dastanının xilası

Monoqrafiyada qeyd edilir ki, XX əsrin I yarısında Azərbaycanda Koroğlu eposunun toplanması, tədqiqi və nəşri məsələləri daha çox Vəli Xuluflu, Abbas Rəcəbli, Əli Heydər Tahirov və Hümmət Əlizadənin adı ilə bağlıdır. Bu həm də ona görədir ki, həmin folklorşünasların əsas fəaliyyəti toplayıcılıq və tərtibat (nəşr) olsa da, onlar ilk dəfə "Koroğlu”ya elmi prinsiplərdən yanaşmış və Azərbaycan koroğluşünaslığının əsasının qoyulması üçün ilk addımı atmışlar. Sonrakı yarımfəsillərdə həmin dörd folklorşünasın "Koroğlu”nun toplanma, nəşr və öyrənilməsi işindəki rollarından geniş bəhs edilmiş, onların mülahizələri, qeydləri və dastan haqqındakı fikirləri geniş şəkildə oxucuya çatdırılmışdır. Həmçinin Aynur xanım, H.Əlizadənin tərtib etdiyi mətni bütün "Koroğlu” dastanı nəşrləri içərisində elmi prinsiplərə cavab verən, kamil və geniş nəşr hesab edir və həmin mətnin Azərbaycan və dünya koroğluşünaslığı üçün əvəzolunmaz mənbə olduğunu da qeyd edir. Müəllif Sovet dönəmində (1920-1980-ci illər) "Koroğlu” eposunun tədqiqi ilə məşğul olan Salman Mümtaz, Hüseyn Şərifov, Mikayıl Rəfilinin də mülahizələrini və fikirlərini araşdırmaya cəlb etmişdir. 1950-ci illərdə və ondan sonrakı dövrdə Azərbaycan folklorşünaslığında "Koroğlu” eposuna elmi marağın daha da artdığını qeyd edən tədqiqatçı, Həmid Araslı, Paşa Əfəndiyev və Fərhad Fərhadovun koroğluşünaslıq fəaliyyətini də dəyərləndirmişdir. Müəllif Həmid Araslının 1956-cı ildə çapdan çıxmış "XVII-XVIII əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatı” monoqrafiyasında "Koroğlu”ya xüsusi yer ayırdığını, 1960-cı illərdə nəşr edilmiş "Aşıq yaradıcılığı” kitabında "Koroğlu” ilə bağlı mülahizələr yürütdüyünü, 1956-cı ildə M.H.Təhmasibin çapa hazırladığı "Koroğlu” dastanının redaktoru olduğunu və bununla da ağır siyasi təzyiqlər dönəmində "Koroğlu” dastanının xilası işindəki böyük rolunu diqqətə çatdırmışdır. Həmçinin Paşa Əfəndiyevin 1955-ci ildə "Koroğlu” dastanının tədqiqatı ilə bağlı ilk namizədlik dissertasiyalarından birini müdafiə etdiyini və mətbuat orqanlarında "Koroğlu eposunun çap olunmamış qoşmaları”, "Koroğlu dastanı”, "Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq dastanı”, "Qəhrəmanlıq dastanı (eposun rusca nəşriyyatının 100 illiyi)”, "Koroğlu rus mətbuatında” və s kimi məqalələrinin nəşr olunduğunu da müəllif qeyd edir.

Koroğluşünaslığın inkişafında Məmmədhüseyn Təhmasibin rolunu da araşdıran müəllif yazır ki, M.H.Təhmasib Azərbaycanda "Koroğlu” eposunu doktorluq səviyyəsində (1968) tədqiqata cəlb etmiş, dastanın 1949 və 1956-cı illər nəşrlərini çapa hazırlamış, eposun populyarlaşmasında müstəsna xidmətlər göstərmişdir. Aynur xanım qeyd edir ki, M.H.Təhmasibin hazırladığı "Koroğlu” nəşri "Koroğlu”nun ən mükəmməl, ən geniş və bütöv tərtibatlarından biridir və bu nəşr 17 qoldan ibarətdir.

Azərbaycan koroğluşünaslığının əsas simalarından biri

Daha sonra müəllif, Xalıq Koroğlu və Azad Nəbiyevin tədqiqatlarında yer alan "Koroğlu” mövzusunu ətraflı araşdıraraq, onların eposla bağlı yazılarında Orta Asiya və Azərbaycan xalqlarının folklor əlaqələri məsələsinə xüsusi diqqət verildiyini vurğulayır. O, qeyd edir ki, Azad Nəbiyev 1971-ci ildə "Koroğlu dastanında Koroğlu surəti” (Azərbaycan-özbək materialları əsasında) mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş və həmin monoqrafiyada ilk dəfə Koroğlu obrazı geniş şəkildə türk epik ənənəsi daxilində xarakterizə edilmişdir. Daha sonra Azad Nəbiyevin "Qəhrəmanlıq səhifələri” adlı monoqrafiyasının da nəşr olunduğunu diqqətə çatdıran müəllif, onun koroğluşünaslıq fəaliyyətinin böyük bir qisminin müstəqillik dönəmini əhatə etdiyini və bugünkü Azərbaycan koroğluşünaslığının əsas simalarından biri olduğunu da qeyd edir.

Aynur xanım Vaqif Vəliyev, Mürsəl Həkimov, Rüstəm Rüstəmzadə, Dilarə Əliyeva və Mirəli Seyidovun da koroğluşünaslıq fəaliyyətini tədqiq edərək, onların toplayıcılıq, tərtibçilik fəaliyyətlərini, mülahizələrini, fikirlərini, məqalələrini geniş şəkildə araşdırmış və maraqlı nəticələr çıxarmışdır. Müəllif, M.Həkimovun dastanın bir neçə qolunu ("Zərnişan xanımın Çənlibelə gətirilməsi”, "Bolu bəy və Qoç Koroğlu”, "Mahru xanımın Çənlibelə gətirilməsi”, "Telli xanımın Çənlibelə gətirilməsi”) aşıqlardan topladığını və özünün "Azərbaycan xalqının deyimləri və duyumları” kitabında çap etdirdiyini də xüsusi qeyd edir.

Monoqrafiyada "Müstəqillik dövrü Azərbaycan koroğluşünaslığı”na da geniş yer verən müəllif xalqımızın dövlət müstəqilliyi əldə etməsindən sonra milli-mənəvi dəyərlərə və qeyri-maddi irsə marağının daha da artdığını və bunun folklorşünaslıqda daha qabarıq nəzərə çarpdığını qeyd edir. Müəllif "Müstəqillik dövrü Azərbaycan koroğluşünaslığı”nı "1990-2000-ci illər Aərbaycan koroğluşünaslığında mifoloji istiqamətin yeni meylləri”, "Müasir Azərbaycan koroğluşünaslığında tarixi istiqamət”, "Kulturoloji istiqamət”, "İsrafil Abbaslının koroğluşünaslıq fəaliyyəti”, "Yeni "Koroğlu” mətnləri və müasir Azərbaycan koroğluşünaslığında metod axtarışları”, "Ədəbi əlaqələr, dilçilik və sənətşünaslıqla bağlı tədqiqatlarda "Koroğlu” mövzusu” başlıqları altında araşdırır, tədqiq edir. O, qeyd edir ki, Azərbaycan koroğluşünaslığında "Koroğlu” dastanının mif kontekstində tədqiqi istiqamətində mühüm və orijinal elmi nəticələr əldə edilmiş, kulturoloji araşdırmalar "Koroğlu” dastanının öyrənilməsində yeni perspektivlər açmış və bununla da dastanın az öyrənilmiş və ya tədqiqatçıların diqqətindən qaçmış məsələlərinin öyrənilməsi üçün şərait yaranmışdır.

Aynur İbrahimovanın "Azərbaycan koroğluşünaslığı: tarixi və inkişaf mərhələləri” adlı monoqrafiyası Azərbaycan koroğluşünaslığının öyrənilməsində lazım olan bir tədqiqat əsəridir və gələcəkdə Azərbaycan koroğluşünaslığının öyrənilməsində əhəmiyyətli elmi baza olaraq istifadə ediləcəkdir.

AMEA Folklor İnstitutunun "Folklor və yazılı ədəbiyyat” şöbəsinin aparıcı elmi işçisi Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Əpoş Vəliyev