Kinoteatrlarımızda ana dilinin normalarına uymayan altyazılar
Bəzən asudə zaman keçirmək üçün üz tutduğumuz
kinoteatrlarda fərqli situasiya ilə rastlaşırıq. İzləmək üçün seçdiyimiz xarici
filmlərdə daha çox subtitrlərin olduğunu və bəzən də altyazıların yanlış tərcümə
olunduğunu görürük. Çox az hallarda yerli dublyajlardan istifadə edən
kinoteatrlarımız xarici filmlərdə subtitrlərdə, sözün əsl mənasında böyük
yanlışlıqlara yol verirlər.
Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin 2011-ci ilin 15
iyul tarixli qərarına görə, ölkədə fəaliyyət göstərən kinoteatrlarda xarici
filmlər Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək (subtitrlərlə və ya dublyaj
olunaraq) nümayiş etdirilir. Di gəl ki, nümayiş olunan subtitrlərdə Azərbaycan
dilinin qaydaları pozulur, sözlər yanlış tərcümə edilir. Bəs görəsən bu
nöqsanlar nədən yaranır? Niyə kinoteatrlarımızda subtitrlər ədəbi dilin
normalarına uyğun deyil və belə ciddi nöqsanlar özünü göstərir? Bunun üçün
ekspertlərimizə müraciət etdik.
"Subtitrlərlə bağlı problem ilk növbədə tərcümədən başlayır”
Prodüser, rejissor
Fehruz Şamıyev deyir ki, kinoteatrlarda xarici filmlərin nümayişi
qanuna əsasən Azərbaycan dilində olmalıdır. O, hesab edir ki, kinoteatrlarımız
bir müddət bu qaydaya əməl etməsə də, müəyyən vaxtdan sonra bu məsələ öz
həllini tapıb: "Hazırda kinoteatrlarda nümayiş olunan xarici filmlər ya dublyaj
olunmuş halda, ya da subtitr vasitəsilə göstərilir. Bildiyim qədəri ilə, artıq
ölkənin aparıcı kinoteatr şəbəkələrindən biri öz dublyaj studiyasının
fəaliyyətinə xitam verib. Məncə, bu maliyyə problemlərinə görədir. İlk növbədə
qeyd edim ki filmin Azərbaycan dilində səsləndirilməsi bir addım kimi yüksək qiymətləndirilməlidir.
Amma təəssüf ki, maliyyə dayanıqlığı olmadan bu prosesi davam etdirmək
çətindir. Bu baxımdan da ölkəmizdəki bütün kinoteatrlar xarici filmləri ancaq altyazı
ilə nümayiş etdirirlər. Hər bir işdə problemlər olduğu kimi, subtitrlərdə də
müəyyən problemlər var. Bir müddət öncə tamaşaçılar kinoteatrlarda nümayiş
zamanı subtitrlərdə olan xətaları gülüş obyektinə çevirərək, sosial şəbəkələrdə
yaymağa başladılar. Bundan sonra kinoteatr rəhbərləri bu işə daha məsuliyyətlə
yanaşdılar. Əslində subtitrlərlə bağlı problem ilk növbədə tərcümədən başlayır.
Filmin tərcüməsi sıradan bir tərcüməçiyə həvalə olunur. Çox vaxt filmin mətni
ingilis və ya rus dilindən tərcüməçiyə verilir. Tərcüməçi də filmdəki
situasiyanı bilmədən, görmədən cümlələri tərcümə edib yayım şirkətinə təqdim
edir. Filmi görmədən tərcümə etmək bu işin ən böyük problemidir. Bu ilin
əvvəlində bizim ÖZ film şirkətinə xarici şirkətlərdən biri müraciət edərək
Azərbaycanda yayımlanacaq filmi tərcümə etməyi təklif etmişdi. Həmin müzakirədə
məlum oldu ki, filmlərin əksəriyyətini görmədən tərcümə etməli olacağıq.
Məsələyə bu aspektdən yanaşdıqda, filmi izləyərkən bəzən tərcümənin səhv olduğu
açıq görünür. İkinci bir tərəfdən səhvlər texniki xarakterlidir. Subtitrlər
filmin üzərinə yerləşdirilərkən yetərincə hərf səhvlərinə rast gəlmək olar. Bu
iş sadəcə həmin texniki heyətin məsuliyyətsizliyindən və ola bilər ki
Azərbaycan dilini yaxşı bilməməsindən irəli gəlir. Məncə, bu istiqamətdə
fəaliyyət göstərən şirkətlərdə azərbaycandilli peşəkar redaktorlar çalışmalıdır.
Texniki heyətin hansı dildə təhsil alması çox da önəmli deyil. Əgər film Azərbaycan
dilində subtitrlə nümayiş olunacaqsa, deməli ana dili Azərbaycan dili olan və
savadlı, zövqlü redaktor mütləq o komandada olmalıdır”.
"Bu diqqətsizlik tamaşaçını ciddiyə almamaq deməkdir”
Dublyaj ustası,
aktyor Kamal Yaşar məsələnin kökündə maliyyənin dayandığını,
kinoteatrların maliyyədən yayınmaq üçün hazır məhsula üstünlük verdiklərini
qeyd etdi: "Kinoteatrlar ona görə subtitrə müraciət edirlər ki, dublyaja pul
vermək istəmirlər. Çünki dublyajda kifayət qədər pul xərclənir. Əgər kinoteatr
özü filmi dublyaj edəcəksə, bunun üçün bir neçə aktyor cəlb etməli, onlar filmi
səsləndirməlidir. Bundan başqa, kinoteatrda səsləndirmə üçün studiya
yaradılmalı, oraya səs rejissoru, redaktoru cəlb edilməlidir. Bütün bu
məsrəflərdən uzaq olmaq üçün isə kinoteatrlarımız hazır məhsul almağa daha çox
üstünlük verirlər. Kinoteatrlar o xərcin altına girib dublyaj etməkdən və
məsrəflərdən qaçmaq üçün bu yola əl atırlar. Mən özüm də dəfələrlə
kinoteatrlarda kino izləyərkən filmin altyazısında qeyd olunan ifadələrdə böyük problemlərin, anlaşılmazlıqların
şahidi olmuşam”.
K.Yaşar bildirir ki, kinoteatrda çalışan hər bir
tərcüməçinin kino terminindən xəbərinin olması vacib amillərdəndir: "Orada
filmlərin tərcüməçiləri digər tərcüməçilərdən üsluba görə fərqli olmalıdır.
Çünki filmdə müəyyən jarqonlar, üslub ifadələri səslənir. Bunun üçün filmi
kinonu bilən adamın tərcümə etməsi daha yaxşıdır. Kino mədəniyyəti ilə məşğul
olan tərcüməçilər məşğul olsalar, daha müsbət nəticə əldə etmək olar. Hər
tərcüməçinin film tərcümə etməsi doğru deyil. Əgər kinoteatrlar dublyajdan
imtina edib, altyazıdan istifadə edirlərsə və onda da yanlışlıqlara yol
verirlərsə, bu diqqətsizlik tamaşaçını ciddiyə almamaq deməkdir. Dublyajdan
yayınmaq istəyirlər, yayınsınlar, ancaq bunu niyə bu şəkildə təqdim edirlər?
Bizə filmlərin çoxu rus dublyajı ilə gəlir. Bu o deməkdir ki, ruslar daha yaxşı
dublyaj edir və bizdə dublyaj edən yoxdur. Sonra deyirlər ki, tamaşaçı istəyir,
orijinal versiyada baxsın. Ancaq tamaşaçı da bilmir ki, o, orijinala deyil,
tərcüməyə baxır. Əgər ingilis filmləri rus dilində tərcümə olunub bizim
kinoteatrlara ayaq açırsa, demək bizim dildə də tərcümə oluna bilər. Bizim
kinoteatrlarımız subtitrlərdən istifadə edirlər və onu da bu şəkildə təqdim
edirlər”.
"Ədəbi dilin normalarını qorumaq üçün xüsusi redaktor tutduq”
Amerikada yaşayan azərbaycanlı
rejissor, ssenarist
Sevinc Səfərova bu yay Bakıda "7 nömrəli mənzil” adlı film çəkdi. Sözügedən
film beynəlxalq festivallar üçün nəzərdə tutulsa da, onu azərbaycanlı
aktyorların ifasında lentə aldı. Azərbaycan dilində ərsəyə gələn film ingilis dilində
subtitrlərlə hazırlandı. Sevinc Səfərova deyir ki, filmdə altyazının istifadə
edilməsi filmin gücünü daha da artırır: "Mənim üçün beynəlxalq festivallarda
təqdim etdiyim filmdə azərbaycanlı aktyorların oynaması, filmin onların dili
ilə səslənməsi daha vacib idi. Onun üçün istədim ki, filmdə yerli aktyorlarımızın
səsi tam olaraq eşidilsin. Filmin təbiiliyini pozmamaq üçün subtitrdən istifadə
etdik. Baxmayaraq ki mən və övladlarım ingilis dilində təmiz danışmağı bacarırıq,
biz ədəbi dilin normalarını qorumaq üçün xüsusi redaktor tutduq ki, filmdə
istifadə edilən fikirlərin çatdırılmasında heç bir yanlışlıq olmasın. Əgər
dünya standartlarına uyğun film çəkməyə çalışırıqsa, hər şeyin ən yaxşısı
olmalıdır. Mən bu məsələlərə xüsusi önəm verirəm. Dil məsələsinə bir qədər həssas
yanaşmaqda fayda var”.
"Biz filmlərin üzərinə subtitr və yaxud da səsləndirmə əlavə etmirik”
Nizami Kino
Mərkəzinin kino işləri üzrə direktor müaviniArzu Əhədovabildirir ki, onlara film hazır şəkildə gəlir: "Bizim kinoteatrda tərcüməçilərimiz
yoxdur. Biz filmləri distribütordan hazır şəkildə alırıq. Bəzən bizə hazır
şəkildə təqdim edilən filmlərin altyazılarındakı ifadələrlə uyğunsuzluq olanda,
filmi aldığımız distribütorlara narazılığımızı bildiririk. Ancaq indi əvvəlkinə
nisbətən xeyli irəliləyiş var. Belə ki, əvvəllər biz yeni filmlər təqdim
etdikdə, subtitrlərdə xeyli problemlərlə üzləşirdik. Tədricən distribütorlar
bunu aradan qaldırdılar. Kinoteatrımızın dublyaj studiyası yoxdur. Biz
filmlərin üzərinə subtitr və yaxud da səsləndirmə əlavə etmirik. Elə filmlər
var ki, tam dublyaj olunur, elələri də var ki, bizə altyazı ilə təqdim olunur. Filmi
aldığımız distribütorlara etirazımızı bildirəndən sonra daha ehtiyatlı olmağa
çalışırlar. Əvvəllər bu kimi hadisələri daha çox bizə təqdim edilən türk
filmlərində yaşayırdıq. Onu da qeyd edim ki, son illər yerli filmlərimizə maraq
daha da artıb”.
Digər kinoteatr mərkəzləri də Arzu xanımla
həmfikirdir. Belə ki, onlar qeyd edirlər ki, xarici filmləri altyazılarla
təqdim etmək üçün əcnəbi kinostudiyalar tərəfindən müxtəlif şirkətlərə sifariş
olunur və kinoteatr bu prosesə müdaxilə edə bilmədiyindən, tərcümələrin
qeyri-səlisliyinə görə məsuliyyət daşımır. Buna baxmayaraq, altyazılarda səhv
aşkar ediləndə, xarici yayım şirkətlərinə dərhal məlumat verilir, səhvlərin aradan
qaldırılmasında təkid olunur. Walt Disney. FOX, Universal, Warner Bros. və
digər nəhəng kinostudiyaların yayım şirkətləri təqdim etdiyi filmlərin
Azərbaycan dilinə dublyaj olunması təklifinə müsbət cavab vermədiyindən, o
filmlər yalnız xarici dillərdə onların təqdim etdiyi altyazılar ilə nümayiş
etdirilir. Altyazıların Azərbaycan dilinə tərcüməsi müxtəlif şirkətlərə sifariş
olunur və kinoteatrlar bu prosesə müdaxilə edə bilmir. Həmçinin Azərbaycan
dilinə o filmləri dublyaj etmək təklifləri də dəfələrlə rədd olunub.
Xəyalə Rəis