“Kadrları dünya standartlarına uyğun hazırlamalıyıq” - Gör-götür
Siyasi
elmlər sahəsindədir, amma siyasətdən çox, sosioloji proseslər diqqətini çəkir.
Deyir ki, siyasət sosial proseslərin tərkib hissəsidir. Məsələn, biz niyə
uşaqlarımızı rusdilli məktəblərə göndəririk? Yollarımızı niyə kirlətməyə davam
edirik? Niyə özümüzə arxa çevirməyi bacarırıq? Niyə bir-birini tanımayan iki azərbaycanlı
söhbətin təqribən ilk iki dəqiqəsində qarşısındakının hansı rayondan olduğunu
soruşur? Sosioloji mənada Azərbaycanın dəhşətli dərəcədə maraqlı bir məkan
olduğunu bildirir. Qeyd edir ki, siyasət onu Azərbaycan sosioloji mühitinin bir
parçası olaraq maraqlandırır. Müsahibimiz siyasi elmlər doktoru, ADA Universitetinin Beynəlxalq və ictimai əlaqələr
fakültəsinin dekanı Elnur Soltanovdur.
- Bu gün bir çox adamların "Mən siyasətə
qarışmıram” yanaşması var. Amma siz siyasət sahəsindəsiniz. Siyasət kənardan
bir az fərqli və qəliz görünür. Bəs əslində siyasət necə bir aləmdir?
- Mən
siyasət yox, siyasi elmlərlə məşğul oluram. Azərbaycandakı siyasətin içində
deyiləm. Çünki siyasət əslində nəticə etibarilə bir cəmiyyətin bütünü üçün
bağlayıcı olan qərarların verilməsində rol almaq cəhdidir. Bunun da nəticəsi adətən
dövlət dediyimiz fenomendir. Dövlət bir cəmiyyətin iradəsini özündə toplayan
institutdur və bu iradəni təməl alaraq, cəmiyyət üçün bağlayıcı qərarlar verər
və onları tətbiq edər. O prosesin içində olanlara siyasətçi deyirlər. Mən siyasəti
öyrənməyə çalışanlardanam. Amma bir gün Azərbaycana ictimai cəhətdən xidmət edən
insanlardan birinə çevrilməyi çox istəyərdim. Siyasətə qarışmağa hazır deyiləm
və bunu düşünmürəm də. Amma Azərbaycan cəmiyyətinin, dövlətinin təhlükəsizliyi,
rifahı üçün bu debatın, qərarvermə prosesinin içində intellektual mənada yer
ala bilmək mənə xüsusi zövq verər. Nə vaxtsa, cəmiyyətimizdə ziyalı adına layiq
görülmək mənim üçün böyük xoşbəxtlik olar. Çünki intellektual sahədə, fikirlər
aləmində özümü daha rahat hiss edirəm. Siyasətçi bir az daha fərqli
kateqoriyadır. Onlar fikir ifadə etməkdən ziyadə, qərar qəbul etmək və onun tətbiqi
ilə məşğul olarlar - bunun uğrunda da bəzi şeyləri qurban verməyə məcbur ola
bilərlər. Mənim üçün isə bir şeyi düşünmək, səbəb-nəticə əlaqələrini başa düşmək
və onu paylaşmaq – müəllim olmaq duyğusu daha ağır gəlir. Doğrusu, sinif
otağında aldığım zövqü heç yerdə almıram.
- Politologiya oxumaq istəyən gənclər çox olsa da,
təhsili bitirəndən sonra bu istiqamətdə davam edə bilənlər az olur. Bizdə el
arasında "siyasətcil insan” yanaşması da var. Davam edə bilməyənlər siyasətcil
deyillərmi?
- Dünya
təcrübəsinə fikir versək, görərik ki, ən güclü siyasətçilər siyasi elmləri
oxuyanlar deyillər. Siyasi elmləri oxumaq daha çox bu işin nəzəri tərəfi ilə məşğul
olmaq deməkdir. Tətbiq isə daha fərqli qabiliyyətlər tələb edə bilər. Və mən
doğrusu, çox siyasətcil adam olduğumu zənn etmirəm. Çünki siyasət həqiqət yox,
nəticə əldə etmək üzərində qurular. Bu nəticə bəzən nəyin bahasına olursa-olsun
əldə edilir. Beynəlxalq aləmdə millətin marağını qorumaq, rifahını təmin etmək
üçün müəyyən hüquqi normalarını da pozmağa hazır olmalısınız. Daxili siyasətdə
də bunun müxtəlif aspektlərini görmək mümkündür. Buna Makiavelliçilik deyilir.
Siyasətçi bir sövdələşmə insanıdır. Son təhlildə, əsas məsələ xidmətdirsə, cəmiyyətə
töhfə verməkdirsə, siyasi bir fiqur olmaqdansa, ictimai fiqur olaraq cəmiyyətə
daha çox şey vermək mümkündür. Üzeyir bəy heç vaxt siyasətçi olmayıb, amma
modern Azərbaycanı onsuz düşünmək yəqin ki mümkün deyil.
- Bəs insanlarla ünsiyyətdə siyasi bacarıqların
rolu nə dərəcədədir?
- Rolu əlbəttə
ki, var. Amma nəticə etibarilə siyasətin nəyə xidmət etməsi çox önəmlidir.
Siyasi elmlərdə özəl və ictimai əmtəə deyilən ikili anlayış var. Özəl əmtəə
eksklüziv olaraq mənə aid olan bir şeydir. Onun bədəlini insan fərdi olaraq ödəyir.
Məsələn, pul verib telefon alıramsa, bu, özəl əmtəəmdir. Bədəlini ödəmədən
yararlana biləcəyimiz şeylərə isə ictimai əmtəə deyilir. Məsələn, mən
Qarabağda, sərhəddə ölkəni qorumasam da qoruyanlar var, və bu təhlükəsizlikdən
yararlanıram. Parkda ağac əksəm də, əkməsəm də ondan istifadə edə bilirəm. Bəzi
cəmiyyətlərdə ictimai əmtəə özəl əmtəəni üstələyir. Məsələn, parklar daha çoxdur,
yollar daha təmizdir, təhlükəsizlik daha yüksəkdir. Bəzi başqa cəmiyyətlərdə isə
tam tərsi, özəl əmtəə ictimai əmtəəni üstələyir. İnkişaf etmişlər birincilərdir,
geridə qalanlar ikincilər. Bütün ölkələrdə, təriqətlərdə, ailələrdə, ümumiyyətlə
iki insanın bir araya gəldiyi hər yerdə siyasət var. Amma çox az yerdə siyasət
ictimai marağa xidmət edir və ictimai dəyər-əmtəə yaradır. Siyasətin əxlaq
ölçüsü də burdadır. İctimai dəyər yaratmayan heç bir şey əxlaq imtahanından keçə
bilməz.
- Bir dəfə bir şəxs siyasətçi ilə söhbətdən sonra
dedi ki, adamla elə danışır ki, heç nəyi gizli saxlamaq olmur, istər-istəməz hər
şeyi doğru danışdım. Bu necə bir bacarıqdır siyasətçilərdə?
- O
bacarığı olmayanlar onsuz da zamanla sistemdən ələnirlər və orada bacarıqlılar
qalır. Burada, əlbəttə ki, həm gen, həm də mühit əhəmiyyətlidir. Bəzi insanlar da
genetik olaraq daha çəkicidirlər, daha güclü xarizmaya sahibdirlər. Ulu öndər
Heydər Əliyevi götürək. Ən üstün xüsusiyyətlərindən biri o idi ki, insanlar
onun yanında özlərini güvəndə hiss edirdilər - zəhmi, aurası var idi. Təbiətin
töhfəsi burda çox önəmlidir. İkincisi, doğru təlim olmalıdır. Nəticəni bu iki
şeyin qarşılıqlı münasibəti yaradır. Buna instrumental zəka deyirlər. Bu, hər
hansı işi həyata keçirərkən uğur qazanmaq qabiliyyətidir. Öz məqsədinə çatmaq
istəyən adam ona çatırsa, deməli, onun instrumental zəkası güclüdür.
İnstrumental zəkada mənəvi cəhətdən təqdirəlayiq heç nə yoxdur. Qabiliyyətli
terrorçu, qanqster və s. misallarında olduğu kimi. Məsələ qabiliyyətin nəyə xidmət
etməsindədir. Bu bacarıq və qabiliyyətlər cəmiyyətin qurtuluşuna xərclənməlidir.
- Doğru təlim deyəndə konkret nəyi nəzərdə
tutursunuz?
- Azərbaycanda
çox ağıllı, zəkalı insanlar var. Amma bizdə doğru təlim-təhsil almış insanların
sayı çox olmayıb. Bütün sahələrdə çalışanlarda doğru təlim çox əhəmiyyətlidir.
Doğru təlimin ölçüsü isə doğru metodla düşünmək bacarığıdır. ADA-da bunu etməyə
çalışırıq. Burda təhsil alanlar digər universitetlərdə oxuyanlardan zəkaları ilə
çox da fərqlənmirlər. Amma doğru düşünmək deyə bir şey var. Doğru düşünmək həqiqətə
gedən yola çıxa bilmək qabiliyyətidir. Bu isə daim sual vermək və cavabları
yenidən sorğulamaqla mümkündür. Doğru düşünmək metodoloji bir hadisədir. Bizim
cəmiyyətdə bu proses tamamlanmayıb. Bəyənsək də, bəyənməsək də Azərbaycan cəmiyyəti
öz-özünü qamçılamağı bacarmalıdır. Bu gün biz potensialımızın hamısını
reallaşdırmamışıqsa, rahatlanmamalıyıq, özümüzü qamçılamaqdan qorxmamalıyıq.
- İnsanlar haqqında onu tanıyanlardan soruşanda
müxtəlif cavab verirlər. Tələbələr sizin haqqınızda "Həddindən artıq anlayış
göstərən adamdır” dedilər... Tələbələrlə davranışda nəyi əsas götürürsünüz?
-
Pafoslu danışmaqdan qorxuram, amma mənim üçün yeni doğulan hər insan cəmiyyətə
verilən bir şansdır. Ölümün də, əgər varsa, gözəlliyi bundadır. Ölüm köhnəliyə
vida edib, yeniliyə yol açmaqdır həm də. Çünki gənc insandan hər şey düzəldə
bilərsiniz, bu, sizə verilmiş potensialdır. Ondan qara qüvvələr üçün də istifadə
edə bilərsiniz, parlaq məqsədlər üçün də. Məni ADA-ya qəbul olan gənclər çox həyəcanlandırır.
Təmiz qəlbləri, öyrənməyə açıq parlaq beyinləri ilə, sanki, "buyurun
potensialımızı dəyərə çevirin” deyə meydan oxuyurlar. Doğru mütəxəssislər
yetişdirməsək, şansımız yoxdur. Dünyada rəqabət çox güclüdür, heç kimin gözünün
yaşına baxmazlar. Sizin mütəxəssisiniz dünya bazarında öz sahəsinin mütəxəssisləri
ilə rəqabət apara bilmirsə, kasıblığa və köləliyə düçar olacaqsınız.
Mən azərbaycanlıyam
və bununla qürur duyuram. Ancaq gəlin qəbul edək ki, Azərbaycanın bu günə qədər
qəbul etdiyi insanları yetişdirmə metodu doğru olsaydı, daha çox fərqli şeylər
olardı. Məsələn, Qarabağı itirməzdik. Qarabağ sadəcə torpaq itkisi deyil, biz cəmiyyətdə
nəyisə səhv edirik və Qarabağ yarası o səhvlərimizin simvolizə edilmiş şəklidir.
O mənada nələrisə dəyişdirməliyik. Məmnuniyyətsizlik varsa və nəticələrdə də
bunu görürüksə, deməli, insan yetişdirməkdə problem yaşayırıq. Mənim üçün tələbələr
o fürsətdir. Tələbələr bütün başqa insanlar kimi rahatlıq axtararlar. Onlara
deyirəm ki, sizə hər hansı bir mövzuda yaşıl işıq yandırırıqsa, bu, xoşunuza gələk
deyə edilmir, xeyrinizə olduğu üçün edilir. Eyni şəkildə, qırmızı işıq
yandırılanda, özümüz üçün rahatlıq yaradacaq deyə etmirik bunu, ziyanınıza
olduğu üçün edirik. Ölçü tələbənin yüksəlməsidir. Tələbələr bəzən gəlib
imtahanın vaxtını dəyişmək istəyirlər, heç bir şəkildə razı olmuram. Çünki siz
bir Amerika universitetində bunu görməzsiniz. Biz onları elə böyütsək, rəqabətə
hazır olmayacaqlar, bu günaha girə bilmərəm. Ancaq, tutaq ki, gəlib deyirlər
ki, filan müəllim qaydanı əvvəl başqa cür qoymuşdu, sonra xəbər vermədən bizim əleyhimizə
dəyişdi. Beli, burda tələbə haqlıdır və onların dediyi olacaq. Tələbənin insan,
döyüşçü, mübariz olaraq yetişməsində doğru reseptə "hə” deyirik. Bu cəmiyyətə
mübarizlər lazımdır. "Ata sevgisi” demək bir az böyük səslənə bilər. Yenə də,
bu analogiyadan istifadə etsək, ata bəzən öz övladına hər istədiyini verməz, bəzən
"yox” deyib ağladar da. Amma nəticədə onun üçün yaxşı olanı düşünür. ADA-da da bu
niyyətimiz var və onu həyata keçirmək üçün doğru təlim görmüş insanları bu işə
cəlb edə bilmişik.
- Son 10 ili götürsək, tələbələrin dərsə
yanaşmasında dəyişiklik varmı?
- Uzun
müddət Türkiyədə, Amerikada da təhsil sferasında olmuşam. Bu qədər həvəsli tələbələri
nə Türkiyədə, nə də Amerikada görmüşəm. Tələbələr yeni fikirlərə acdırlar,
deyilənlərin fərqli və yeni olduğunu dərk edirlər və dəyər verirlər. Bu,
inanılmaz dərəcədə ümidverici bir hadisədir.
- Sizcə, zamanla bu necə formalaşdı? Nə dəyişib?
- Doğrusu,
bilmirəm. Məncə, gənclərimiz mövzusunda çox şanslıyıq. İkincisi, ADA-da doğru
seçimlər edilib, tədrisə doğru adamlar cəlb edilib. Doğru təlim almış insanlar
var. Min il əvvəl bizdəki astronomlar Fransadakılardan daha güclü idi, təbiblərimiz
İngiltərədəkilərdən daha yaxşıydı. Amma bu gün belə deyil. Bu gün hansısa sahəni
inkişaf etdirməliyiksə, o sadədə irəlidə olanların təcrübəsindən yararlanmaq
lazımdır. Həmin ölkələrdən düşüncə idxal etməkdən çəkinməməliyik. ADA bu yolda
uğurlu addımlar atır.
- Maraqlıdır, bir gəncin fərd olaraq cəmiyyət üçün
yararlı şəxs kimi universitetdə yetişdirilməsində müəllimin rolu neçə faizdir?
- 99
faiz deyə bilərik. Mən dekan olsam da, akademik həyatdan uzaq qalmaq istəmirəm,
buna görə dərs də deyirəm. Əgər tələbə məni dinləmirsə, deməli, nəyisə səhv edirəm.
Çünki bütün güc – administrativ və intellektual mənada - müəllimin əlindədir. Tələbəni
günahlandırmağa başladığınız anda itiririk. Xalqı günahlandırmağa başladığınız
anda da xalqı itirirsiniz. Güc, bilik sahibi olan sizsiniz və onun marağını üzərinizdə
saxlamalısınız. Bizdə tələbənin universitetdə artıq davranış sərgilədiyini görməzsiniz.
Bunu klassik mənada demirəm. Müəllim görəndə hamı farağat vəziyyətində durmur.
ADA-da azad, amma bunun dəyərini bilən, azadlığını idarə etməyi bacaran,
qırmızı xəttin haradan keçdiyini başa düşən yetişkin bir cəmiyyət
formalaşdırmağa çalışırıq.
- Ali təhsilinizin bir qismini xarici universitetlərdə
almısınız, müəllim kimi xarici universitetlərdə fəaliyyətiniz olub. Adətən,
xarici ölkələrə gedənlər orda qalmağa üstünlük verirlər. Sizin çalışmaq üçün öz
ölkənizi seçməyinizə səbəb nə oldu?
- Böyük
danışmaq istəmirəm. Amma insanlarda ölkəmizdən, azərbaycançılıqdan, dilimizdən
uzaqlaşmaq, Azərbaycana arxa çevirmək duyğusunu təqdir etmirəm. Biz niyə Azərbaycana
arxamızı çeviririk? Çünki sevimsiz aspektləri var. Bəs bunlar niyə var? Çünki
ölkəmizi sevmirik. Gözəllik böyük ölçüdə sevgidən yaranır. Çünki sevgi əmək
vermək, xidmət etməkdir. Hamı Amerikaya gedərkən, ordakı işindən istefa verib gələn
bir azərbaycanlı olduğum üçün çox xoşbəxtəm. 1992-ci ildə Türkiyəyə oxumağa
getdim, çünki digər Azərbaycanlılar Qarabağa gedib düşmənin qarşısını kəsdi, mənə
fürsət yaratdı. Bu, mənim üçün borc yaradır. O borcun da qarşılığını verməliyəm.
Həyatın başqa nə mənası var axı? Hazır Amerika-Avropa sistemində yaşamaq çox
asandır. Qurublar, bütün struktur yerindədir, get, orda vətəndaş ol, yaşa. Amma
öz insanın burdadırsa və onun qurtuluşu üçün bir şey edə bilərsənsə, meydan
buradır. "Mən məhz belə etdim” demirəm. Ancaq bütün hallarda birinci borcum ən
azından cəmiyyətin mənə verdiklərini geri qaytarmaqdır. Əxlaqın ölçüsü cəmiyyətə
xidmət etməkdir. Siyasi elmlər də bu cəhətdən bəzi fikirlər deyir. Qurtuluş
ictimaidir - fərdi qurtuluş deyə bir şey yoxdur. Fərdi qurtuluş qısa müddətlikdir.
Fərd qurtulur və cəmiyyət itirirsə, uzun dönəmdə fərd də itirəcək, uduzacaq.
Yaponlar cəmiyyət olaraq xilas oldular. Almanlar cəmiyyət olaraq, bir-birini
ucaldıb xilas oldular. Bu işin başqa yolu yoxdur.
- Bu gün xaricdə təhsilə meyl edənlər çoxdur, bir tərəfdən
baxanda haqıdırlar, üstünlükləri var. Amma digər ölkələrdə də təhsili keyfiyyətsiz,
nüfuzu olmayan universitetlər az deyil. Bizdə "xaricdə təhsil alıram” yanaşması
ilə o universitetlərə gedənlər də az deyil. Xaricdə təhsil məsələsinə yanaşma
necə olmalıdır?
- Xaricdə
möhtəkirliklə məşğul olan universitetlərin sayı çoxalır. Bir çox universitetlərdən
məzun olub gəlmiş insanları test edirik, və işə götürməkdə çətinlik çəkdiyimiz
hallar olur. Sosiologiya oxumusunuzsa, sosiologiyada üç əsas məktəbin nə
olduğunu bilməlisiniz. Beynəlxalq münasibətlərdə təhsil alan adam beynəlxalq
münasibətlərdə realizm nəzəriyyəsinin banilərinin kim olduğunu bilməlidir.
Bilmirsə, deməli, doğru təhsil almayıb. Bu gün xaricdə təhsil alan tələbələrin
bəlkə də yarısı doğru yerdə təhsil almırlar. Xaricdə təhsil istəyənlər doğru
yerlərdən və doğru insanlardan məsləhət alsınlar. Biz xalqa açıq universitetik,
hər zaman bu mövzuda tövsiyələrimizi verməyə hazırıq.
- Xaricdə işləmək istəyən gənclərimiz də kifayət qədərdir.
Sizcə, kimlərə tələbat olur? Ümumiyyətlə, bu cəhətdən gənclərin imkanlarının
olması üçün universitetlərin üzərinə hansı yük düşür?
- ADA-da
verdiyimiz təhsil yalnız ölkəmizdə iş tapmağa hesablanmır. Məzunlarımızın
dünyanın hər hansı bir yerində işləməyi bacarmaları doğrultusunda bir sistem
qurmağa çalışırıq. Kadrları dünya standartlarına uyğun hazırlamalıyıq. Əks
halda səhv yatırım etmiş olarıq. Digər ölkələrdə iş axtarma məsələsinə mənfi
baxmıram. "Beyin köçü” varsa, deməli, cəmiyyət bu insanlara daha yaxşı təkliflər
etməlidir. İnzibati metodlarla vətəndaşı ölkəyə bağlamaq olmaz.
- Gənclərin məsləhətə qulaq
asmadığını deyirlər...
- Gənclər
potensial qüvvədirlər. Su analogiyası ilə desək, onları bir yerə yığıb elektrik
enerjisi ala bilərsiniz, amma doğru yönləndirməsəniz selə çevrilib hər yeri
dağıdarlar. Gənclik özlüyündə yaxşı bir şey deyil, potensial olaraq yaxşıdır. Nəticə
isə potensialı necə istifadə etməkdən asılıdır. Bəzi bölgələrdə gənclərimiz
narkomaniyaya meyl edirsə, qız uşaqları 13-14 yaşından sonra məktəbə
buraxılmırsa, bu, gəncliyin gələcək üçün saatlı bombaya çevrilməsidir. Amma
bütün hallarda məsuliyyət böyüklərdədir.
Onu da
qeyd edim ki, arxaik Azərbaycan fikirlərini də çox ciddiyə almamaq lazımdır. Məsələn,
"Sözə baxan olsan yaxşı olarsan”. Min ildir ki, sözə baxanıq, doğrudandamı
yaxşı olur? Mənə elə gəlir ki, biz ictimai institutlarımızda bir çox şeyi gözdən
keçirməliyik. Bəzən qurtuluş sözə baxmamaqdadır. Sözə baxan yox, doğru düşünən
gənclik yetişdirməliyik.
- Necə düşünürsünüz, kadr potensialımızdan istifadə
edirikmi?
-
Potensial var və istiqamət doğrudur. Amma yetərsizdir. Biz çox balaca cəmiyyətik.
10 milyonluq cəmiyyətlə dünya iqtisadiyyatında, siyasətində rəqabət aparmaq çox
çətindir. Çində, Hindistanda 1,4 milyard, Amerikada 300 milyondan çox insan
var. Onların insan qaynaqlarını bir araya toplaması ilə 10 milyonluq millətin
kadrlarını bir araya gətirməsi eyni şey deyil. Ona görə biz ölkəmizdə var olan
insan potensialını son damlasına qədər istifadə etməyi bacarmalıyıq. Bizdə ən
çox istifadə edilməyən qadın potensialıdır. Cəmiyyətin 50 faizi qadınlardır və
biz bu böyük hissəyə arxa çevirməməliyik. Söhbət sadəcə, qadın haqlarından
getmir. Tutaq ki, kimsə qadın haqlarına hörmət etmir, günahı və cəhaləti öz
boynuna. Amma bu insanlar belə başa düşməlidir ki, ucalmaq, yüksəlmək, inkişaf
etmək istəyiriksə, bu, qadınları ictimai, siyasi, iqtisadi fəaliyyətə cəlb etmədən
mümkün olmayacaq. Yeganə qaynaq insan qaynağıdır. Yeganə dəyər insan dəyəridir.
İnsanınız doğru təlim alıbsa, doğru əxlaqi dəyərlərə
sahibdirsə, o ölkəni, cəmiyyəti inkişafdan saxlamaq mümkün deyil. Neftiniz,
qazınız olmasa da olar. İstifadə edilməmiş hər bir insan potensialı cəmiyyət
üçün faciədir.
Aygün
Asimqızı