İstedadlı alim, ictimai xadim, gözəl qadın...
Onun fundamental
tədqiqatları Azərbaycan və dünya şərqşünaslığını zənginləşdirib
"Aida İmanquliyeva bir mütəfəkkir alim kimi düşüncə sistemi və
təfəkkür tərzi ilə Qərbin və Şərqin mərkəzində yerləşən Azərbaycan modelidir.
Onun həyat və yaradıcılığı milli ziyalı qadınlar içərisində bənzərsizliyi,
yüksək dəyərli xüsusiyyətləri ilə seçilirdi”. Bu fikirləri, görkəmli şərqşünas
alim Aida İmanquliyeva haqqında onu yaxından tanıyanlar, iş yoldaşları həmişə
böyük məhəbbət, dərin hörmət hissi ilə söyləyirlər. Həmkarları onu dünya
şərqşünaslığı tarixində, ümumən çağdaş ərəb ədəbiyyatının tədqiqində yeni bir
səhifə açan alim kimi dəyərləndirirlər. Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatı üzrə ilk
elmlər doktoru və ilk professor qadın olan Aida İmanquliyevanın haqqında
cild-cild kitablar yazılıb, xatirəsinə sanballı verilişlər həsr olunub. Onu,
görkəmli tədqiqatçı olması ilə bərabər, Azərbaycan qadınlarına xas olan ən
nəcib keyfiyyətləri təcəssüm etdirən qadın kimi səciyyələndirirlər: "İstedadlı
alim, ictimai xadim, gözəl qadın və ana... Onun ömür yolu həyatın, varlığın
əsasında duran mənəvi bağları qurmağa, tamlığa, vəhdətə can atan bir insan
idrakının, bir ana, bir qadın ruhunun təcəssümü olub. Onun bütün elmi-bədii
yaradıcılığı, ictimai fəaliyyəti də bütövlüyə, vəhdətə can atan xarakterin
ifadəsi olub. Bəlkə də elə bu xarakterin ifadəsidir ki, xalqımızın tarixində
ilk azərbaycanlı qadın - ərəbşünas - elmlər doktoru olan bu böyük alim, öz
həyatını xalqının tarixinin, ənənələrinin minillik dərin köklərlə bağlı olduğu
Şərq mədəniyyətini və ədəbiyyatını öyrənməyə sərf edib və özünün şəxsiyyəti və
yaradıcılığı timsalında dünənimizlə bugünümüz arasındakı əlaqə bağlarını bərpa
etməyə çalışıb”.
Elmin sahələrinə nüfuz
etmək bacarığı
Aida xanımın elmi yaradıcılığı çox zəngindir. Onun nəzəri tədqiqat
dairəsini ümumiləşdirən "Ərəb filologiyası məsələləri”, "Şərq filologiyası
məsələləri”, "Şərqin problemləri: tarix və müasirlik” və onlarca digər məqalə
və elmi əsərləri alimin elmi maraq və tədqiqat əhatəsinin çox geniş və müxtəlif
sahələrə, yalnız filologiya elminin deyil, digər ictimai-humanitar elmlərin
sərhədlərinə də nüfuz etdiyinin göstəricisidir.
Aida xanım İmanquliyeva aktiv bir ərəbşünas - alim, elmi
ictimaiyyətin hörmətini qazanmış nüfuzlu elm xadimi idi. Keçmiş SSRİ-də
Ümumittifaq Şərqşünaslar Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin, Şərq ədəbiyyatlarının
tədqiqi üzrə Ümumittifaq Koordinasiya Şurasının üzvü olub. O, Azərbaycan
şərqşünaslar məktəbinin nümayəndəsi kimi, Moskvada, Kiyevdə, Sankt-Peterburqda,
Poltavada, Düşənbədə, Tbilisidə və başqa şəhərlərdə keçirilən elmi
konqreslərdə, simpoziumlarda, sessiyalarda məruzələr edib.
Alimin çoxsaylı elmi əsərlərində (3 monoqrafiya ("Mixail Nuayme və
Qələmlər birliyi”, "Cübran Xəlil Cübran”, "Yeni ərəb ədəbiyyatının
korifeyləri”) və 70-dən artıq elmi məqalə) Qərb və Şərq mədəni ənənələrinin
sintezi, yaradıcı üslubun inkişafı və yeni bədii cərəyanların təşəkkül tapması
tədqiq olunur ki, bu da nəinki ərəb ədəbiyyatının, həmçinin bütün yeni Şərq
ədəbiyyatlarının gələcəkdə tədqiqi üçün çox mühüm zəmin yaradır.
Aida xanım yalnız yaradıcılığı ilə deyil, həm də təşkilatçılıq
bacarığı, rəhbərlik fəaliyyəti ilə öz həyatının missiyasına - yaşadığı mühit və
rejim çərçivəsində Azərbaycan milli özünüdərkinin qorunub saxlanılması,
inkişafı idealına sadiq qalıb.
Aida xanım İmanquliyeva elmi işlərlə yanaşı, pedaqoji fəaliyyətlə də
məşğul idi. O, Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsində ərəb
ədəbiyyatından dərs deyirdi. Elə məhz buna görə də SSRİ Nazirlər Soveti yanında
fəaliyyət göstərən Ali Attestasiya Komissiyasının qərarı ilə ona "Xarici Asiya
və Afrika xalqları ədəbiyyatı” ixtisası üzrə 1991-ci ilin mart ayında professor
elmi rütbəsi verilib.
Gənc yaşda müdrik
AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun Ərəb filologiyası şöbəsinin aparıcı
elmi işçisi Laura Orucova Aida İçanquliyeva kimi insanların nadir hallarda
doğulduğunu söyləyir: "Onu Tanrı yaratmışdı, sanki vaxtsız da öz yanına apardı.
Ancaq Aida xanım bu qısa vaxtda öz missiyasını ləyaqətlə yerinə yetirdi. O, özü
də çox yaşamaq istəmirdi. "Mən istəyirəm insanların yaddaşında həmişə
cavan və gözəl qalım, istəmirəm ki, məni qoca görsünlər” - deyirdi. O, qocalmaq
istəmirdi. Biz ona bu fikri ilə bağlı etiraz edəndə də yenə eyni sözləri
deyirdi. Bəlkə də buna görə 57 yaşında dünyadan köçdü...” L.Orucova özünə yaxın
rəfiqə hesab etdiyi Aida İmanquliyeva ilə ilk tanışlığını xatırlayır:
"Aida xanım universitetin Şərqşünaslıq fakültəsinin Ərəb şöbəsində məndən
yuxarı kursda oxuyurdu. O, beşinci kursda oxuyanda mən birinci kursa daxil
olmuşdum. Mən onun gözəlliyinə heyran olmuşdum. Bir dəfə bufetdə onu gördüm və
gözəlliyinə tamaşa edə-edə qaldım. O, Azərbaycanın ən gözəl xanımlarından idi.
Mən Azərbaycan xanımlarını necə təsəvvür edirdimsə, bu gözəlliyi onda gördüm:
boy-buxun, incəlik, mədəniyyət. O, qadına aid bütün gözəl xüsusiyyətləri özündə
təcəssüm etdirirdi. Mən onunla tanış olmağı çox istəyirdim. Ancaq ona
yaxınlaşmağa utanırdım. Tale elə gətirdi ki, aspirant kimi Şərqşünaslıq
İnstitutuna gələndə Aida xanım da Moskvada aspiranturanı bitirib qayıtmışdı.
Yenidən onunla burada qarşılaşdım. Ona yaxınlaşdım, salamlaşdım. Aida xanım
sanki məni illərlə bundan əvvəl tanıyırmış kimi görüşdü. O, heç kəsdən küsülü
qalmazdı. Həddən artıq ziyalı idi. Çünki əsl ziyalı ailəsində böyümüşdü. Mən
sonradan onun valideynləri ilə də tanış oldum. Onu yaxından tanıdıqca,
müdrikliyinə heyran olurdum. Aida xanım gənc olmasına baxmayaraq, çox müdrik
idi. Ona görə də çox xüsusiyyətləri ondan götürürdüm. Mən bir az ərköyün
böyümüşdüm. Onu tanıyandan sonra davranışıma diqqət yetirməyə başladım. Mən ona
oxşamaq istəyirdim”.
Qərb və Şərqin mənəvi
dəyərləri
Aida İmanquliyeva bir mütəfəkkir alim kimi düşüncə sistemi və
təfəkkür tərzi ilə Qərbin və Şərqin mərkəzində yerləşən bir Azərbaycan
modelidir. Aida İmanquliyevanın qələmi ilə düşüncələrdə çəkdiyi "İpək
yolu" - dünyanın Qərbi ilə Şərqini birləşdirən ədəbi-fəlsəfi fikir sistemi,
özlüyündə həm dünya mədəniyyətinin, ümumbəşəri mənəvi dəyərlərin öyrənilməsi,
həm də və ən başlıcası isə milli özünüdərkin ifadəsi olub.
Şərqşünaslıq İnstitutunun elmi, ictimai-siyasi həyatında yaxından
iştirak edən Aida İmanquliyeva işgüzar fəaliyyətinə görə 1988-ci ildə
institutun elmi işlər üzrə direktor müavini vəzifəsinə təyin olunub, bir il
sonra isə uzun illər üzərində işlədiyi doktorluq dissertasiyasını müdafiə
edərək filologiya elmləri doktoru adına layiq görülüb.
Beləliklə, Azərbaycanda ərəb ədəbiyyatı üzrə ilk elmlər doktoru, ilk
professor - qadın olan Aida İmanquliyeva vəzifə pillələrində irəliləməkdə davam
edirdi. O, 1991-ci ilin avqustundan Şərqşünaslıq İnstitutunda direktor
vəzifəsini icra etməyə başlayıb və həmin ilin dekabrında isə direktor
vəzifəsinə təyin olunub.
Ərəbşünas alim, professor Vilayət Cəfərovun xatirəsindən: "Ərəb
filologiyası şöbəsi Aida xanımın rəhbərliyi altında 1978-ci ildə fəaliyyətə
başlayıb. Bu şöbə onun rəhbərliyi ilə çox böyük uğurlar qazanıb. Aida
İmanquliyeva Qərb və Şərqin mənəvi dəyərlərini özündə birləşdirib. O, müasir
ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsində yeni səhifə açıb”. V.Cəfərov deyir ki, Ərəb
filologiyası şöbəsi Aida xanımın xatirəsini yad etmək üçün son illərdə də bir
çox əsərlər çap etdirib. Həmin əsərlərdən bir çoxu sırf şərqşünas alimin parlaq
xatirəsinə həsr edilib: «Azərbaycan şərqşünaslığında yeni dövrün ərəb
ədəbiyyatı araşdırıcısı və ərəb dili üzrə ilk elmlər doktoru olan Аida хаnım
İmanquliyeva müasir ərəb ədəbiyyatının öyrənilməsində yeni səhifə açaraq
məktəbin əsasını qoydu. Onun fundamental tədqiqatları Azərbaycan və dünya
şərqşünaslığını zənginləşdirib. İlk qadın şərqşünasın tədqiqat işləri və
tərcümələri Azərbaycan ədəbiyyatının sərvətidir. AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun
direktoru işlədiyi illərdə elmin bu sahəsinin inkişaf etdirilməsi üçün çox
böyük işlər görüb. Aida xanım aramızda olmasa da, onun təsis və rəhbərlik
etdiyi Ərəb filologiyası şöbəsi, o cümlədən Şərqşünaslıq İnstitutunun
əməkdaşları bu müddət ərzində onu heç zaman unutmayıb, onun xatirəsini həmişə
yad edirlər”.
Gözəllik, ağıl, nəcabət...
Aida xanımın öz qısa ömrünün yarısını Azərbaycan elminin inkişafına,
Azərbaycan şərqşünaslığının təşkilinə həsr etdiyini deyən filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru Ruhəngiz Cümşüdlü bildirir ki, Aida xanımı tanıyanlar, onun
tələbələri görkəmli alimi dərin biliyinə, mənəvi zənginliyinə görə sevirdilər:
"Aida xanımda Azərbaycan qadınlarına xas olan ən nəcib keyfiyyətlər təcəssüm
edirdi. Tələbələri onun davranışına və rəftarına, mühazirələrinə heyran idi.
Onun hər bir hərəkətində nəciblik duyulurdu. Ulu Tanrı ondan heç nəyi
əsirgəməmişdi: gözəllik, ağıl, nəcabət. Aida xanım İmanquliyevanı
səciyyələndirən əsas cizgilər, insani keyfiyyətlər özünə qarşı tələbkarlıq,
ailəsinə tükənməz sevgi hissi idi”.
Gündəlik gərgin iş rejimi Aida xanımı xanımlıqdan məhrum edə
bilməmişdi. O, hər şeydən əvvəl öz ailəsini, həyat yoldaşını çox sevən gözəl
qadın, qayğıkeş bir ana idi. Aida xanım sevimli qızları Mehriban xanımın və
Nərgiz xanımın təlim-tərbiyəsi ilə çox ciddi məşğul olardı. Aida xanım
elmi-inzibati işlərlə həddindən çox yüklənməsinə baxmayaraq, sevimli nəvələrini
bir an unutmaz, onların qayğısını və nazını çəkərdi.
Sentyabrın 19-u Aida İmanquliyevanın vəfat etdiyi gündür. Görkəmli
alim özündən sonra dilçilik elmi üçün hər zaman lazımlı tədqiqatlar, əsərlər
yadigar qoymayıb, həmçinin insanların yaddaşında bütöv bir şəxsiyyəti təcəssüm
etdirən abidə ucaldıb.
Təranə Məhərrəmova