İsrail TANAP-a niyə qoşulmaq istəyir?
2017-ci
ilin sonunadək Türkiyə və İsrail Avropaya qaz nəqlini nəzərdə tutan boru kəmərinin
tikintisinə dair hökumətlərarası sazişi imzalamağı planlaşdırır. Türkiyə mətbuatının məlumatına görə, bu barədə
İsrailin milli infrastruktur, energetika və su təchizatı naziri Yuval Ştaynits
bildirib.
Onun
sözlərinə görə, kəmərin tikintisinə dair qərar tərəflər arasında aparılan dörd
mərhələdən ibarət danışıqlardan sonra qəbul olunub. Qəbul olunan qərara əsasən, Aralıq dənizində yerləşən Leviafan qaz
yatağından Türkiyə sahillərinədək, oradan isəTANAP kəmərinədək borunun
tikintisi aparılacaq. Bəs İsrailin TANAP-a qoşulmasın Azərbaycan üçün önəmli tərəfləri
nələrdir?
Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri, enerji məsələləri
üzrə ekspertİlham
Şaban "Kaspi”yə açıqlamasında
bildirdi ki, bu hələ ki İsrailin TANAP-a
qoşulması demək deyil. İ.Şaban deyir ki, Türkiyə üzərindən Avropaya hazırda bir
boru kəməri var. O da TANAP-dır: "Hansı ki mərhələ-mərhələ genişləndirilə bilər.
Azərbaycan, o cümlədən, onun tərəfdaşı olan BP və BOTAŞ şirkətləri bu boru kəmərini
tikərkən daim açıqlayıblar ki, buradan Azərbaycan qazı ilə yanaşı, başqa ölkələrin
də qazının daşınmasında maraqlıdırlar. Məqsəd region ölkələrinin hər birinin
faydalanmasına xidmət göstərməkdir. Cənub Qaz Dəhlizinin təqdimatı ediləndə qeyd
olunur ki, bu kəmərdən gələcəkdə maksimum dərəcədə hər bir ölkənin faydalanması
mümkün olacaq. Hamıya bəllidir ki, İsrail qazının Avropaya daşınmasının TANAP
vasitəsilə həyata keçirilməsi ən optimal variantdır. Kapital xərcləri çəkilmədən,
mövcud infrastrukturun imkanlarından istifadə etməklə bu iş həyata keçirilə bilər”.
İ.Şabanın
sözlərinə görə, yaxın vaxtlarda İsrailin TANAP-a qoşulması real deyil: "2018-ci
ildə o boru kəməri istifadəyə veriləcək, 2020-ci ildə Avropaya qaz nəqli gerçəkləşəcək.
Yaxın müddət üçün o boru kəmərinin genişləndirilməsi müzakirə obyekti deyil. Təqribən
ilk qaz Avropaya gedəndən bir neçə il sonra boru xəttinin genişləndirilməsi məsələsi
gündəmə gələcək. İsrail qazının işlənməsi və bazara çıxarılması, oradan Türkiyəyə
təxminən 500 kilometrlik sualtı boru kəmərinin çəkilməsi və üstəlik, quruda təqribən
450 kilometr quru hissəsinin inşa edilməsi üçün yeni infrastruktur
yaradılmalıdır. Bunun özü də xeyli zaman tələb edir. Adi bir qaz yatağının
reallaşması aşağısı 5-6 il vaxt aparır. Əgər 2018-ci ildə razılıq əldə edilsə,
bunun 2023-cü ildən tez gerçəkləşməsi qeyri-realdır”.
Neft-qaz məsələləri üzrə mütəxəssisZəfər Vəliyev də bildirdi
ki, İsrailin Aralıq dənizində şelf yataqlarında hasil olunan qazın Avropa müştəri
bazarlarına çatdırılması bugünkü məsələ deyil: "Bu məsələ 2013-cü ildə gündəmə
gəlmiş enerji layihələrindəndir. İsrailin Leviafan və Tamar qaz yataqlarında
hasil ediləcək qaz həcmlərinin Avropa bazarlarına çatdırılması bu gün artıq öz
aktuallığını qoruyub saxlayır. Bununla bağlı müxtəlif layihələr müzakirə
obyektinə çevrilib. Həmin yataqlardan çıxarılacaq qaz həcmlərinin Kipr və
Yunanıstan üzərindən İtaliya bazarına çıxarılması, eyni zamanda İsrail qaz
yataqları ilə Türkiyənin qaz infrastrukturlarını birləşdirəcək boru kəmərlərinin
çəkilməsi məsələsi artıq müzakirə obyektinə çevrilib.Bu yaxınlarda İsrail,
Kipr və Yunanıstan hökumət başçılarının görüşü oldu. Avropa İttifaqının (Aİ)
enerji məsələləri komissarının da iştirak etdiyi həmin görüşdə məsələlərin nə dərəcədə
aktual olduğu bir daha sübut edildi. Çünki Avrpanın 2013-cü ildən sonra enerji
siyasətinin əsası yaxın 10 ildə Rusiya boru qazının asılılığından azad
olmaqdır. Rusiya Avropanın Şərq periferiyasında çox güclü mövqeyə malikdir.
Avropanın şərqində olan ölkələrin böyük əksəriyyəti Rusiya boru kəməri qazından
tam olaraq asılı vəziyyətdədir. Ona görə Aİ-nin özünün enerji təhlükəsizliyinin
təmin olunması baxımından həm İsrailin, həm də Kiprin Aralıq dənizindəki şelf
yataqlarından hasil olunan qazın Avropa bazarlarına çıxarılması hədəfə alınıb”.
Z.Vəliyev bildirdi ki,
burada 3 layihədən söhbət gedir: "Onlardan biri Aİ-nin enerji məsələləri ilə
bağlı prioritet saydığı Cənub Qaz Dəhlizi layihəsidir. Həmin layihə də hazırda
icra səviyyəsindədir. İkincisi "Türk axını” layihəsidir. Üçüncü, İsrail, Kipr və
Yunansıtanı birləşdirəcək Şərqi Aralıq Dənizi layihəsidir. Onların içərisində ən
cəlbedici layihə məhz Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə ixrac kəməridir. Kəmər də
Aİ-nin qəbul etdiyi və Avropanın üçüncü enerji paketinin şərtlərinə uyğun bir
layihədir.
Lakin Kipr və Yunanıstanı
birləşdirəcək Şərqi Aralıq Dənizi layihəsi texniki məsələlər və eyni zamanda
siyasi nöqteyi-nəzərdən ola bilsin ki, öz həllini tapmayan layihələrdən olsun.
Çünki burada geosiyası məsələlər var. İsrailin Leviafan və Tamar yataqlarına
Livan da iddia edir. Bu günə kimi Livanla İsrail arasında su sərhdələrinin müəyyən
edilməsi ilə bağlı saziş yoxdur. Ona görə də Livan bir dövlət olaraq həmin kəmərin
çəkilişinə etiraz edir. Üçüncü həll edilməmiş beynəlxalq məsələlərdən biri Kipr
məsələsidir. Çünki Aralıq dənizinin dibi ilə çəkiləcək qaz kəməri Kipr iqtisadi
zonasına daxil olub, oradan Yunanıstana yol almalıdır. Orada da Kiprin türk kəsimi
üçün Türkiyə dövlətinin maraqları nəzərə alınmalıdır. O maraqlar indiyə kimi həllini
tapmayıb. Ona görə də İsrail, Kipr və Yunanıstanı birləşdirəcək qaz kəməri çəkilişində
mütləq Türkiyənin və Kiprin türk kəsimin maraqları nəzər alınmalıdır.Eyni zamanda bunun
iqtisadi bir tərəfi də var. Çünki Leviafanla, Tamar yatağını birləşdirəcək qaz
kəməri Avropadakı indiki qiymətlər fonunda elə də cəlbedici deyil. 2014-cü ildə
qlobal neft bazarında neftin qiymətinin əlli faizdən çox ucuzlaşması adıçəkilən
kəmərin rentabelliyini şübhə altına alır. Digər tərəfdən, burada texniki məsələlər
də var. Çünki 2000 km
uzunluğu olan Şərqi Aralıq Dənizi kəmərinin böyük bir hissəsi məhz Aralıq dənizinin
dibi ilə çəkiləcək. Bu isə olduqca riskli bir proyektdir. Baxmayaraq ki Avropa,
Yunanıstan, Kipr və İsrail ekspertləri iddia edirlər ki, Aralıq dənizinin dibi
ilə indiyə kimi çəkilmiş bir neçə kəmər var. Düzdür, elə kəmərlər mövcuddur.
Əlcəzairlə Liviyanın qaz yataqlarından hasil olunan qaz həcmləri məhz Aralıq dənizinin
dibi ilə ötürülür. Burada da çox risklər mövcuddur”.
Ekspert deyir ki, İsrail
hökuməti iki layihəyə üstünlük verir. Biri İsrail, Kipr, Yunanıstan və
İtaliyanın cənub regionunu birəşdirən Şərqi Aralıq Dənizi Layihəsidir. İkinci
layihə ondan ibarətdir ki, İsrailin Leviafan yatağından hasil ediləcək qaz
Türkiyə üzərindən Avropanın cənubuna çıxarılacaq: "Amma bu layihə gerçəkləşəcəyi
təqdirdə, Rusiyanın maraqları ilə toqquşur. Çünki Rusiya iddia edir ki, Ukrayna
ilə bağlanmış tranzit sazişinin müddəti 2019-cu ildə başa çatır. Rusiya siyasi
dairələri indidən iddia edirlər ki, 2019-cu ildən sonra Ukrayna üzərindən
Rusiya qazının Avropa bazarlarına ixracını nəzərdə tutan Transbalkan layihəsindən
imtina edəcək. Ona görə də o layihə zamanı da Rusiyanın maraqları nəzər
alınmalıdır. Bütün dediyim məsələlər fonunda ən cəlbedici layihə Cənub Qaz Dəhlizidir.
Bu layihəyə nə Yunanıstan, nə Türkiyə, nə Rusiya, nə də digər dövlətlərin
etirazı var. Çünki bu layihə Aİ-nın üçüncü enerji paketinin bütün müddəalarına
uyğundur.Digər layihələr, yəni
İsrailin Leviafan və Tamar yataqları, Kiprin Afrodita qaz yatağından hasil ediləcək
qaz həcmlərinin Avropa bazarlarına hansısa bir marşrutla çıxarılmaq məsələsi
artıq geosiyasi xarakter daşıyır. Burada siyasi qarşıdurmalar mövcud olacaq.
Çünki bu siyasi anlaşılmazlıq indiyə kimi öz həllini tapmayıb. Amma İsrailin
Leviafan yatağından hasil ediləcək qazın Türkiyə üzərindən Avropa bazarlarına
çıxarılması həm siyasi, həm də iqtisadi baxımdan ən uyğun layihədir. Bu məsələdə
Kiprin yunan kəsimin razılığı mütləq olmalıdır. Çox ehtmal ki, Türkiyə,
Yunanıstan, Böyük Britaniya və Avropa İttifaqı o məsələni həll edəcəklər”.
Aygün Asimqızı