İşğal edilmiş Qarabağ ərazilərində qanunsuz qazıntılar
Və ya erməni arxeoloqlarının
çirkin məqsədləri
Ermənilərin Azərbaycan torpaqlarını işğal etməsi, bu işğalı müşayiət edən
etnik təmizləmə, soyqırımı yalnız dövlətimiz və xalqımız əleyhinə törədilmiş cinayətlərin
başlanğıc mərhələsi idi. İşğaldan sonra erməni vandalları dövlətimiz və xalqımız
əleyhinə cinayətlərin yeni mərhələsinə başladılar. Bu mərhələni işğal edilmiş ərazilərdə
təbii və tarixi maddi-mədəni sərvətlərimizin məhv və talan edilməsi kimi qiymətləndirmək
olar. Azərbaycan xalqının təbii sərvətlərinin talanması, tarixi maddi-mədəniyyət
(əsasən, İslam dövrünə aid) abidələrin dağıdılmasını işğalçı tərəf tam məxfilik
siyasəti altında apardığı halda, Azərbaycanın yazısız dövr (prehistroy) və Qafqaz
Albaniyası abidələrinin qanunsuz arxeoloji tədqiqini isə geniş informasiya dəstəyi
ilə gerçəkləşdirirlər. Bununla, işğalçı tərəf iki əsas məqsədi hədəfləyib: 1. Qanunsuz
arxeoloji tədqiqatlara əcnəbi alimləri dəvət etməklə, həmçinin, qanunsuz arxeoloji
tədqiqatların nəticələrini, o cümlədən arxeometrik tədqiqatların nəticələrinin beynəlxalq
elmi jurnallarda və beynəlxalq elmi konfransların materiallarında dərc edilməsi
ilə qondarma «arsax respublikası»nın beynəlxalq hüququn subyekti kimi, yəni «müstəqil
dövlət» kimi tanıdılması; 2. Qanunsuz arxeoloji tədqiqatlarla əldə edilmiş maddi
mədəniyyət nümunələrinin, tapıntıların qeyri-elmi yozumu və arxeometrik tədqiqatlar
ilə ermənilərin bölgənin «aborigen əhalisi» olmasını hər bir vasitə ilə dünya elmi
ictimaiyyətinə «sübut» etmək.
Qanunsuz arxeoloji tədqiqatlar
Erməni işğalçıları tərəfindən qanunsuz qazıntıları başlamaq üçün ilk və
əsas abidə kimi Azıx mağarası seçildi. 1999-2001-ci illərdə Azıxda qanunsuz olaraq
həyata keçirilən qazıntılar üçün maliyyə, Avropa fondlarından bu cinayətə cəlb edilmiş
bəzi Qərb alimlərinin hesabına əldə edildi. Bu qanunsuz qazıntılara İngiltərənin
(Britişh Airways /Britişh Mediterranean Airways, London Universitetinin Arxeologiya
İnstitutu, The Harold Hyam Wingate Trust Foundation), İspaniyanın (Elm və Texnologiya
Nazirliyi, The Royal Society) nüfuzlu təsisatları maliyyə dəstəyi ayırmışdılar.
Bu sponsorların birbaşa dəstəyi ilə 2002-ci ildən bu yana Azıxda toplam, 40-dan
çox beynəlxalq ekspedisiya üzvü çalışmışdır. Ekspedisiya üzvləri arasında Britaniya
Təbiət Tarixi Muzeyinin əməkdaşı Piter Endryus (onun əsərlərinə 2018-ci ilin martınadək
8813 istinad verilmişdir) bu layihənin elmi məsləhətçisi, İspaniyanın Madrid şəhərində
yerləşən Təbiət Elmləri Milli Muzeyinin əməkdaşı Yolanda Fernandez-Jalvo (2018-ci
ilin martınadək onun elmi əsərlərinə 3128 istinad verilmişdir), Patrisio Dominges
və İzabella Torres, İrlandiyadan isə Con Myurri və b. tanınmış mütəxəssisləri var
idi.
Qanunsuz qazıntılar, qazıntılardan əldə edilmiş tapıntılar və aparılmış
arxeometrik tədqiqatların nəticələri barədə "Springer” nəşriyyatı tərəfindən çap
edilmiş və «Azokh Cave and the Transcaucasian Corridor - 2016» toplumu "Springer”
bazasından satışa çıxarıldı. 2018-ci ilin martına olan məlumata görə, artıq yer
kürəsinin müxtəlif yerlərindən qədim dövr üzrə mütəxəssisləri tərəfindən «Azokh Cave and the Transcaucasian Corridor -
2016» adlı bu toplu alınmışdır.
Qeyd edək ki, «Azokh Cave and the Transcaucasian Corridor - 2016» toplumunda
qanunsuz qazıntılarda iştirak etmiş alimlər «arsax respublikasının» rəhbərliyinə
minnətdarlıq bildirir, ərazinin Azərbaycan Respublikasının deyil, qondarma «arsax
respublikasına» aid olduğunu daim vurğulayırlar. Azıx mağarası nın adını erməni transliterasiyasında
«azox» kimi göstərən bu əsər, dünyanın tanınmış elmi kitabxanalarında yer taparaq,
faktiki, erməni terrorçularının xeyrinə təbliğata zəmin vermişdir.
Qeyd edək ki, qanunsuz arxeoloji tədqiqatlar, işğal edilmiş torpaqlarımızın
digər guşələrində də aparılmaqdadır. Bu il də həmin qanunsuz qazıntılar davam etməkdədir
və 150 hektar sahəyə səpələnmiş Şahbulaq qalasının ətrafında antik dövrə və erkən
orta əsrlərə məxsus tikintilər, yeraltı sərdabələr və s. abidələr erməni «qara arxeoloqları»
tərəfindən aşkarlanıb. Məlumat üçün qeyd etmək istəyirdik ki, təkcə 2019-cu ildə
«tiqranakert» qazıntıları üçün «arsax hökuməti» tərəfindən 18 mln. dram, təxminən
38 min ABŞ dolları ayrılmışdır.
Həmçinin, ermənilər Kəlbəcər, Xankəndi, Xocavəndin Tuğ kəndi, həmçinin,
Daşaltı (ermənilər birbaşa Azərbaycan toponimini tərcümə edərək onu «karin tak»
kimi tanıdırlar) kəndi yaxınlığında mağaralarda və digər ərazilərdə qədim yaşayış
məskənləri, kurqan tipli qədir abidələri, Alban kilsələri kimi tarixi-arxeoloji
abidələrdə də qanunsuz tədqiqatları davam etdirməkdədirlər.
Qanunsuz qazıntılara müqavimət
Ermənilər işğal olunmuş Azərbaycan ərazilərində qanunsuz tədqiqatlarla
YUNESKO-nun «Silahlı münaqişələr zamanı mədəni mülkiyyətin mühafizəsi» haqqında
1954-cü il Konvensiyası və «Mədəni mülkiyyətin qanunsuz idxalı, ixracı və onun üzərində
sahiblik hüququnun ötürülməsinin qadağan edilməsi vasitələri» haqqında 1970-ci il
Konvensiyasının müddəalarını da kobud şəkildə pozublar.
1954-cü il Haaqa Konvensiyasına, 1999-cu ildə qəbul edilmiş İkinci Protokol
isə silahlı münaqişələr zamanı mədəni mülkiyyətin qorunması dairəsini daha da genişləndirib.
Protokolun 9-cu bəndi işğalda iştirak edən tərəfin üzərinə «işğal edilmiş ərazilərə
münasibətdə» mədəni mülkiyyətin, istənilən arxeoloji qazıntı nümunəsinin qanunsuz
ticarəti, bu ərazilərdən çıxarılması, abidələrin mədəni, tarixi və ya elmi sübut
xüsusiyyətinin dəyərləndirilməsi və ya dağıdılmasının qadağan etməsi və qarşısının
alınması kimi öhdəlik qoyur.
Azərbaycan Baş Prokurorluğu erməni silahlı birləşmələrinin nəzarətində
olan Dağlıq Qarabağdakı Azıx mağarası nda tədqiqatlar aparan Ermənistanın Milli Elmlər
Akademiyasının Molekulyar Biologiya İnstitutunun Etnogenomika laboratoriyasının
başçısı Levon Yepiskoposyan, İspaniyanın Milli Təbiət Elmi Muzeyinin tədqiqatçısı
Yolanda Fernandes Xalvo, Böyük Britaniyanın Blanford Muzeyinin «Azox layihəsi»nin
direktoru Tanya Kinq və Londonda Təbiət Tarixi Muzeyinin elmi işçisi Piter Endryusun
2002-ci ildən etibarən işğal edilmiş ərazilərimizdə yerləşən Azıx mağarası nda arxeoloji
qazıntı işlərini həyata keçirmələrinə, İspaniyanın Milli Təbiət Muzeyi və həmin
ölkənin Elm və Texnologiya Nazirliyi, Böyük Britaniyanın Qaluay Universiteti, «Armenian
General Benevolent Union»un London filialının qazıntı işlərinə maliyyə və digər
dəstək vermələrinə əsaslı şübhələr müəyyən edildiyindən, Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin
müvafiq maddələri ilə cinayət işi qaldıraraq İnterpol xətti ilə bu şəxsləri axtarışa
da verdi. Amma erməni lobbisinin, həmçinin, Qərbin ermənipərəst dairələrinin təsiri
nəticəsində İnterpol, terrorçuları və cinayətkarı himayəyə götürərək, axtarışı dayandırdı.
Bütün bunlara baxmayaraq, rəsmi Bakı bu istiqamətdə ardıcıl siyasət aparmaqda davam
etmiş və bu siyasət öz bəhrəsini vermişdir. 2016-cı ilin dekabr ayında, «Qolos Armeniya»
qəzetinə müsahibə verən Azıxda aparılan qanunsuz qazıntıların ermənilər tərəfindən
olan rəhbəri Levon Yepiskoposyan Azərbaycan dövlətinin hətta bu sahədə onlara maneə
olmağı bacardığını da etiraf etmişdi. Onun sözlərinə görə, ermənilər ABŞ-dan Azıxda
qazıntı aparmaq üçün külli miqdarda qrant almaq istəyirlərmiş. Hətta fondun birinci
turundan keçdiklərindən, artıq maliyyəni əldə edib daha böyük qazıntılar aparacaqlarına
da əmin idilər. Lakin Azərbaycan dövlətinin işə qarışması və ABŞ-da yerləşən fondla
danışıqlardan sonra qanunsuz olaraq aparılan bu qazıntıların Azərbaycanın icazəsi
olmadan həyata keçirildiyi sübut edilmişdi.
Fond, arxeoloji və arxeometrik tədqiqatlar üçün rəsmi Bakının icazəsi olmadan qrant
ayırmayacağını bildirmişdi. Beləliklə, Azərbaycan
dövləti ermənilərin qanunsuz qazıntılarında əsas maliyyə yollarından birini kəsməyə
müvəffəq olur.
2017-ci ildə digər cinayətkar - Hamlet Petrosyan bildirmişdir ki, «arsaxda»
arxeoloji tədqiqatlara maliyyə dəstəyi lazımdır, bunun üçün Ermənistan hökuməti
5,5 milyon erməni dramı maliyyə vəsaiti ayırmalıdır, digər vəsait isə erməni diaspor
fondlarından toplana bilər. Həmçinin, bu cinayətkar qeyd etmişdir ki, Azərbaycan
tərəfinin cəhdləri «arsaxda» arxeoloji qazıntıların qarşısını ala bilməsə də, amma
bu qazıntıların Avropa və ABŞ fondları tərəfindən açıq maliyyələşməsinə ciddi maneçilik
törədir.
Arxeometrik tədqiqatlar: arxeogenetika
İşğal edilmiş Azərbaycan torpaqlarında qanunsuz arxeoloji qazıntılar zamanı
əldə edilmiş müxtəlif çeşidli tapıntılar arxeometrik tədqiqatlara cəlb edilir. Müxtəlif
yönlü arxeometrik analizlər erməni lobbisinin və ermənipərəst əcnəbi siyasi dairələrin
himayəsi ilə dünyanın tanınmış elmi laboratoriyalarında aparılır. Əslində bu arxeometrik
tədqiqatlar da qanunsuzdur, çünki talan edilmiş və ya oğurlanmış maddi mədəniyyət
nümunələrinin tədqiqini ehtiva edir.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, ermənilərin guya bölgədə qədim olmasını sübuta
yetirmək üçün e işğalın ideoloqları arxeogenetik tədqiqatların nəticələri ilə spekulyasiya
edirlər. Arxeogenetik nəticələrin, müasir xalqlar və ya tarixi və müasir dillərlə,
hipotetik «dil ailələri və onların yayılması» kimi dilçilik elminin ehtimalları
ilə əlaqələndirilməsi qeyri-elmi baxışdır və heç bir elmi əsası yoxdur. Qərb və
Rusiya elm çevrələrində dillərin kökünü genetik məlumatlarla bağlamaq istəyən pərdələnmiş
irqçi məfkurəli arxeoloq və tarixçilərlə onların bu cür mövqeyini tənqid edən həmkarları
arasında ciddi mübahisələr gedir. Erməni arxeoloqları sözsüz ki, irqçi mövqeli Qərb
və Rusiya alimlərini dəstəkləyir, onların elmdəki nüfuzundan yararlanırlar. Məsələnin
aktuallığını göstərən fakt odur ki, istər Azıx mağarası nda, istərsə də işğal olunmuş
ərazilərimizin digər guşələrində «beynəlxalq arxeoloji və arxeometrik tədqiqatların
əsas təşəbbüskarı və rəhbərlərindən biri Ermənistanın Milli Elmlər Akademiyasının
Molekulyar Biologiya İnstitutunun Etnogenomika laboratoriyasının başçısı Levon Yepiskoposyandır.
Onun rəhbərliyi altında göstərilən qərb və Rusiya arxeogenetikləri Ermənistanda
və İran İslam Respublikasında yaşayan müasir erməni əhalisi, həmçinin, İran İslam
Respublikası və Rusiyada yaşayan azərbaycanlıların müasir genetik mənzərəsi ilə
bağlı ciddi və şübhəli araşdırmalar aparır, işğal edilmiş ərazilərdə qanunsuz qazıntılar
zamanı əldə edilmiş müxtəlif dövrlərə aid insan qalıqlarının arxeogenetik analizlərini
araşdırır.
Qeyd edək ki, ermənilərin Daşaltı mağarasından tapdıqları insan qalıqlarının
analizi, onların bildirdiyinə görə, guya ermənilərin "ana xətti” ilə genetik əcdadlarının
8-10 min il əvvəl burada yaşamasını göstərir. AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun
əməkdaşları işğal edilmiş ərazilərdə erməni işğalçıları tərəfindən aparılan qanunsuz
qazıntıların nəticələrini beynəlxalq elmi konfranslarda dərcinə qarşı ermənilərin
cəhdlərinin tutarlı hissəsinin qarşısını almaqdadır. Qeyd edək ki, müəyyən etik
prinsiplərdən çıxış edərək və qarşılıqlı əməkdaşlıq perspektivlərinə maneçilik törədilməsin
deyə, institut əməkdaşları beynəlxalq konfranslarda erməni təxribatlarının qarşısını
aldıqlarını geniş ictimaiyyətə bildirmirlər. Çünki əks halda, institut əməkdaşlarının
təkidi ilə ermənilərin qanunsuz qazıntılar barədə məruzələrini konfrans materiallarından
çıxarmış və erməni təxribatının qurbanı olmuş xarici ölkələrdəki elmi konfransların
təşkilatçıları zərbə altında qala və gələcəkdə Azərbaycan tərəfi ilə elmi əməkdaşlıqdan
ehtiyatlana bilərlər. Bu isə erməni təxribatçılarının dolayısı ilə çirkin məqsədlərinə
nail olması demək olardı. Qeyd edək ki, erməni arxeoloqlarının qanunsuz qazıntılar
barədə beynəlxalq elmi konfranslarda təxribatların qarşısının alınması, əcnəbi
elmi jurnallarda ermənilərin işğal edilmiş ərazilərimizdə apardığı qanunsuz arxeoloji
qazıntıların nəticələrinə həsr edilmiş məqalələrin dərcinə mane olmaq
istiqamətində maliyyə və texniki dəstəyi ehtiva edən xüsusi strategiyanın
hazırlanmasına ciddi ehtiyac var.
Problemin kardinal həll variantı isə işğal edilmiş torpaqların hərb
və ya diplomatiya yolu ilə Azərbaycanın nəzarəti altına keçməsindədir.
Azərbaycanın elmi ictimaiyyətinin nümayəndələri olaraq, arxeoloqlar da bu günün
o qədər də uzaqda olmadığına və Azərbaycan dövlətinin bu istiqamətdə apardığı
siyasətin uğurla yekunlaşacağına inanırlar.
Xəqani Alməmmədov,
Tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent, AMEA Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi