İranlı fizikin qətli regionda gərginliyi artıracaq?

 

Neftin qiyməti 60 dollara kimi yüksəldə bilər

 

İranda Co Baydenin ABŞ prezident seçilməsinin sevinci çox çəkmədi. Nüvə proqramının "atası” hesab edilən Möhsün Fəxrizadənin gurultulu qətli ölkəni bir-birinə vurmaqla yanaşı, bölgədə yeni gərginlik təhlükəsi yarada bilər. Baş verən hadisə ötən ilin yanvarında general Qasim Süleymaninin qətlindən də ciddi insidentdir. Və əksəriyyət hesab edir ki, bu qətlin qisası ağır ola bilər. Proseslərin hansı axarda gedəcəyini proqnoz etmək çətindir. Belə bir fikir var ki, İran gərginliyi artırmağa çalışmayacaq. Bu, birbaşa onun maraqlarına ziddir. Qisas addımları atarsa, Birləşmiş Ştatlarla yenidən münasibətlər gərginləşə bilər. Bir də ki, Qasim Süleymaninin qətlini birbaşa Birləşmiş Ştatlar öz üzərinə götürmüşdü, Fəxrizadənin öldürülməsinə görə məsuliyyəti heç kim öz üzərinə götürməyib. Beləliklə, görəsən bu qətlin siyasi, iqtisadi nəticələri olacaqmı?

 

20 il izinə düşülən alim

 

Beləliklə, noyabrın 27-də Tehran yaxınlığında törədilən sui-qəsd dünyanın diqqətini yenidən bölgəyə yönəldib. Alimin olduğu avtomobil əvvəlcə partladılıb və daha sonra maşın atəşə tutulub. Qərb ölkələrinin kəşfiyyat xidmətləri Fəxrizadənin İranın hərbi nüvə proqramına rəhbərlik etməsini iddia edirdi, Tehran isə belə bir proqramın varlığını qəti şəkildə inkar edib. Maraqlıdır ki, İranın nüvə proqramının müəllifi kimi ad çıxaran Möhsün Fəxrizadəni 20 il ərzində dəfələrlə öldürməyə cəhd ediblər, lakin uğursuz olub. Səbəb də o idi ki, İran kəşfiyyatı həmişə Fəxrizadəyə hücum ehtimalını dəqiq şəkildə proqnozlaşdırıb. Bu dəfə isə istədiklərinə nail oldular. Maraqlıdır ki, İran tərəfi rəsmən bəyan edib ki, alimin öldürüləcəyi barədə əllərində yeni məlumat olsa da, bunu ciddiyə almadılar. İranın hərbi nüvə proqramının memarı Möhsün Fəxrizadənin öldürülməsi ölkəyə qarşı yürüdülən maksimum təzyiq kampaniyasında yeni bir zirvədir. Bəziləri hesab edir ki, İranla gərginliyin yanvarın 20-dək artacağı ehtimal olunur. Fəxrizadənin öldürülməsindən, ABŞ və İsrail tərəfindən İrana qarşı kəskin addımlardan sonra Bayden administrasiyasının Tehranla əlaqələrini çətinləşdirə biləcək daha mürəkkəb bir gerçəkliyin yaranması mümkündür. İranın BMT-dəki səfiri Məcid Taxt Ravançi qətlə görə İsrailin məsuliyyət daşıdığını söyləsə də, qarşı tərəf bunu təkzib edib. BMT baş katibinə ünvanlanan müraciətində səfir, qətlə yetirilən alimin koronavirus infeksiyası ilə bağlı İran testinin hazırlanmasında iştirak etdiyini vurğulayıb. Qərb nəşrləri bir ağızdan bəyan edirlər ki, Fəxrizadənin öldürülməsi ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti Co Baydenin Tehranla münasibətləri yaxşılaşdırmaq yolunu çətinləşdirə bilər. Bayden, prezident Donald Trampın pozduğu İranın nüvə anlaşmasını yenidən bərpa edəcəyinə söz verib. Sözügedən anlaşma Tehranın nüvə silahı istehsalından imtina etməsi müqabilində Qərbin tətbiq etdiyi sanksiyaların qismən qaldırılmasını nəzərdə tuturdu. 

İranla Baydenin üzləşdiyi sınaq 

 

Yeri gəlmişkən, İranda nüvə fizikinin qətlinin regiona, İranın nüvə proqramına təsiri Qərb mediasının aparıcı mövzularından biridir. ABŞ prezidenti Donald Tramp 2018-ci ildə İranla nüvə sazişindən çıxaraq Tehrana sanksiyaları bərpa edib. Noyabrın 3-də prezident seçilmiş, sazişi imzalananda Barak Obama administrasiyasında vitse-prezident olmuş Co Bayden isə sənədə qayıtmaqdan danışır. "The Financial Times” qəzetində David Qardner yazır ki, onsuz da çətin olan bu iş indi bir az da qəlizləşir. "Əlahəzrət Tramp və Netanyahunun, eləcə də onların Körfəzdəki sünni ərəb müttəfiqlərinin niyyəti də elə budur”, – yazan müəllifin fikrincə, Trampın komandası gedər ayaqda Bayden administrasiyası üçün Yaxın Şərqdə diplomatiyanın bərpasını çətinləşdirməyə çalışır. Bu yaxınlarda Trampın İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirməkdən ötrü müşavirlərindən məsləhət istədiyi haqda da informasiya yayılmışdı. Məqalədə deyilir ki, indiyədək İrana qarşı düşmənçilik kölgə müharibəsinə daşınırdı, İraqdan tutmuş Livana, Suriyadan Yəmənədək proksi münaqişələrdə üzə çıxırdı. İndi isə real müharibənin başlamayacağına ancaq ümid etmək qalır.

"Bayden administrasiyası minalı sahəni idarə etməlidir. Bu, təkcə 2015-ci ildə cənab Obamanın əldə etdiyi nüvə sazişinə aid deyil. Yeni prezident bu ilin yanvarında Bağdadda qətlə yetirilmiş general Qasım Süleymaninin yarımhərbi, raketlə silahlanmış dəstələri ilə məşğul olmağın yolunu tapmalıdır. Onlar Xəzər dənizindən Aralıq dənizinə şiə İran dəhlizi qurublar”, – məqalədə vurğulanır. "The New York Times” qəzetində Deyvid Sanqer də bildirir ki, İranda nüvə fizikinin qətli Baydenin imkanlarını məhdudlaşdırır və məqsəd də elə budur. Müəllif, növbəti bir neçə həftə ərzində İranın reaksiyasından çox şeyin asılı olduğunu qeyd edir. Bu ilin əvvəlindən İrana qarşı üç dəfə yüksək səviyyəli hücumlar təşkil olunub. Yanvarda Qüds qüvvələrinin komandiri Qasım Süleymani Bağdadda ABŞ-ın dron zərbəsilə öldürülüb. İyulun əvvəlində Natanz nüvə obyektində sirli partlayış olub. İndi də Fəxrizadənin qətli. Məqalədə deyilir ki, İran ciddi reaksiya verməsə, nüvə proqramının başçısını aradan götürmək kimi cəsarətli bir addım bəhrəsini vermiş olacaq. Yox, əgər iranlılar cavab tədbiri görsələr, cənab Tramp yanvarda vəzifədən gedənəcən buna görə cavab zərbəsi endirməyə bəhanə tapacaq. Bu halda Baydenə beşillik diplomatik sənədin qalıqlarından daha böyük problemlər miras alacaq.

 

"The Washington Post” qəzetində Ceyson Rezayan yazır ki, İranın siyasi isteblişmenti böyük bir iradə sınağı qarşısındadır. Elə Co Bayden də. Müəllifin fikrincə, alimə qurulmuş pusqu İranın təhlükəsizlik aparatı üçün ciddi uğursuzluqdur, görünür, aparat, rəsmiləri qoruya bilmir. Məqalədə Trampın İranı vurmaq ideyasına kəşfiyyat rəsmilərinin və hərbi müşavirlərin qarşı çıxdığı qeyd olunur. Amma dövlət katibi Mayk Pompeo öz bossu ilə eyni fikirdədir və bu yaxınlarda regiona səfər etdi. Pompeo Səudiyyə Ərəbistanında vəliəhd şahzadə Məhəmməd bin Salman, İsrailin Baş naziri Bencamin Netanyahu ilə görüşdü. Müəllif onların üçünün də İrandakı rejimi devirmək həvəsi ilə alışıb yandığını yazır. 

Neftin qiyməti arta bilər?

İran ətrafında yaşanan son gərginlik dünya bazarına neftin çatdırılmasında ciddi problemlərin yaranması riskini gündəmə gətirib. İranla bağlı yeni faktor neftin qiymətinin artmasını da aktuallaşdırıb.  Beləliklə, əvvəlki vaxtlarda az qala 15 dollara kimi düşən neft, hərbi əməliyyatların başlaması ilə sürətlə arta bilər. İran ətrafında yaranmış durum Neft İxrac Edən Ölkələrin (OPEK) nazirlərinin görüşündə əsas müzakirə mövzusu ola bilər. Regionda gərginliyin artmasının iqtisadi nəticələri ağır ola bilər. İran hazırda öz imkanlarından az həcmdə neft tədarük edir. Oktyabrın yekunlarına görə, bu ölkə gün ərzində 1,9 mln. barel neft istehsal edib və bu da mövcud imkanlardan yarıbayarı azdır. Müqayisə üçün bildirək ki, 2005-ci ildə ölkə gün ərzində 4 mln. barel neft istehsal edirdi. Bu gün neft istehsalında azalma tək koronavirus böhranı və karbohidrogenlərə tələbatın azalması ilə bağlı deyil. Həm də İrana qarşı ABŞ prezidenti Donald Trampın tətbiq etdiyi sanksiyalarla bağlıdır. Trampın maksimal təzyiq strategiyası dağıdıcı oldu. Valyuta kursunun kəskin aşağı düşməsi ilə yanaşı, İran neftinə zərbə vurdu. İran prezidenti Həsən Ruhaninin ifadə etdiyi kimi, Tramp İran iqtisadiyyatını "qəlpələrə” çevirib və yeni prezidentə ölkələr arasında münasibətləri bərpa etmək "çox asan” olacaq. Co Bayden İranın nüvə sövdələşməsinə qayıtması imkanlarından danışıb. Əgər bu baş verərsə, onda ölkə gün ərzində 2 mln.barel neft istehsal edə biləcək.

 

"Pioneer Natural Resources” şirkətinin icraçı direktoru Skott Şeffild hesab edir ki, belə olacağı təqdirdə, dünya neft bazarında sürətli narahatlığa səbəb olmayacaq. O bildirib ki, bu prosesə 2022-ci ilin ilk hadisəsi kimi baxır. Məhz həmin tarixdə İran gün ərzində bazara 1,5- 2 mln. barel neft çatdıra biləcək. Hesab edir ki, bu müddət ərzində koronavirus vaksini hesabına böhran başa çatacaq və İran nefti bazarları dolduracaq. Lakin sanksiyaların ləğvi məsələsi indi çətin olacaq. Əgər İranın cavab addımları İsrailə qarşı hərbi fəaliyyətə keçərsə, ABŞ öz maraqlarını qorumaq üçün formal bəhanə əldə etmiş olacaq. Neftlə zəngin regionda münaqişə, neftin qiymətinin artmasına gətirib çıxaracaq. Liviyanın istehsalçı dövlət kimi neft bazarından çıxması, digər neft dövlətlərinin əl-qolunu açıb. Liviyanın bazardakı yerini ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı tutub. Vəziyyət ona gətirib çıxaracaq ki, Çin bazarda ən iri istehlakçı dövlət kimi daha cəlbedici qiymətlər seçəcək. Təsadüfi deyil ki, Səudiyyə asiyalı müştəriləri üçün qiymətləri aşağı salıb. Əksər müşahidəçilər bu qənaətdədirlər ki, İran ətrafında hadisələr hərbi ssenari ilə inkişaf edərsə, onda neftin qiyməti hər barelə görə 50 dolları keçə bilər, hətta 60 dollar da ola bilər. Tehranın Oman körfəzini bağlamaq kimi təzyiq vasitələri də var. Məhz buradan dünya neftinin 20 faizi keçir.

Beləliklə, bu insidentin hansı nəticələrinin olacağı ilə bağlı ehtimallara bir daha nəzər salaq. Ən əsası, iranlı alimin Tehranın mərkəzində qətli müharibə təhlükəsi və Yaxın Şərqdə radikal dəyişikliklərə gətirib çıxara bilər. Belə bir fikir var ki, alimin qətli İranda liberal qanad – Ruhani, Zərif və onlarla həmfikir olanların hakimiyyətdən getməsinə səbəb olacaq. Əksəriyyət bu qənaətdədir ki, bu qətl İrana ciddi ağır psixoloji zərbə olmaqla yanaşı, ölkə üçün ən təhlükəli insidentdir. İranın da bu sınaqdan necə çıxacağı böyük əhəmiyyət kəsb edir.

 

Azər NURİYEV