Çingiz Aytmatov akademik İsa Həbibbəylinin tədqiqatlarında
Dünya
şöhrətli görkəmli yazıçı Çingiz Aytmatov yaradıcılığının müxtəlif aspektləri ilə
öyrənilməsi həm böyük ədəbiyyatın, həm də insana xas ali dəyərlərin təbliği
baxımdan mühüm əhəmiyyətə malikdir. Son illərdə Azərbaycanda akademik İsa Həbibbəyli
aytmatovşünaslığa dünya miqyasında nümunə ola biləcək sistemli fəaliyyət göstərmişdir.
Akademik İsa Həbibbəylinin Çingiz Aytmatova olan münasibəti ədəbi-estetik
varisliyin, böyük ideyalara sadiqliyin və onların əbədiyaşarlığı naminə mübarizənin
göstəricisidir. Akademik İsa Həbibbəyli Azərbaycan humanitar fikrində Yediqey
kimi göz işlədikcə uzanan sonsuz bir məkanı öz içinə yerləşdirə bilən, dərin
elmi zəkası, prosesləri iti müşahidə etmə bacarığı, yüksək idarəetməsi və eləcə
də qayğıkeşliyi ilə ən yüksək miqyasda öz obrazını yarada bilmiş elm xadimidir.
Çingiz Aytmatovla akademik İsa Həbibbəyli məhz bu baxımdan ədəbi-bədii
kontekstdə varisdirlər. Bu varislik böyük ənənələrinin yaranmasında şübhəsiz ki,
rol oynamaqdadır. Akademik İsa Həbibbəylinin böyük yazıçı barəsində son illərdə
apardığı tədqiqatlar, gördüyü işlər böyük ədəbiyyata verilən əhəmiyyətli qiymətin
təzahürüdür.
Mehman Həsənli
Akademik İsa Həbibbəyli Çingiz Aytmatovla bir neçə
dəfə görüşmüş və onlar arasında yazıçının əsərləri, obrazlarının taleyi ilə
bağlı müxtəlif kontekstdə müzakirələr olmuşdur. Həmin görüşlərdən biri 2005-ci
il 9 noyabrda Moskvada keçirilən Beynəlxalq elmi konfransda baş tutmuşdur.
Akademik İsa Həbibbəyli Çingiz Aytmatova Moskvada "Nauka” nəşriyyatında yeni
çapdan çıxmış Cəlil Məmmədquluzadə kitabını təqdim etmiş və yazıçı böyük
demokrat ədibin nəsr yaradıcılığından, onun yaratdığı Məmmədhəsən əmi, Usta
Zeynal obrazlarından söhbət açmışdır. Görüşlər zamanı Çingiz Aytmatovun müxtəlif
əsərləri barədə söhbətlərindən sonra yazıçı akademik İsa Həbibbəyliyə düşüncələrini
yazmağı tövsiyə etmişdir. Bu tövsiyələr yazıçının ölümündən sonra silsiləvi şəkildə
2013-cü ildən başlamışdır. Həmin ildə Çingiz Aytmatovun 85 illik yubileyi qeyd
edilərkən akademik İsa Həbibbəyli Qazaxıstanda keçirilən Beynəlxalq elmi
konfransda "Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında
millilik və bəşərilik” mövzusunda çıxış etmişdir.
Yazıçının 85 illik yubileyi Azərbaycanda
da qeyd edilmiş, Mədəniyyət Nazirliyi tərəfindən çap edilmiş "Çingiz Aytmatov –
türk ruhunun qələbəsi” məqalələr toplusunun elmi redaktoru və kitabda yer alan
"Qırğız ruhunun ədəbiyyat heykəli” məqaləsinin müəllifi akademik İsa Həbibbəyli
olmuşdur. Məqalə Çingiz Aytmatov fenomeni və onun Azərbaycanla olan münasibətlərini
əks etdirən və gələcək böyük tədqiqatların konturlarını cızan mühüm tezislərdən
ibarətdir. Akademik İsa Həbibbəylinin qeyd etdiyi kimi məhz Çingiz Aytmatovun qələmi
sayəsində Tanrı dağlarının ətəklərində yaşayan qırğız xalqını dünya bütün milli
mahiyəti ilə görmək imkanı qazandı. "Dünya xalqları Qırğızıstanı və Orta
Asiyanı Çingiz Aytmatovun əsərləri vasitəsilə xəritədəkindən də yaxından
tanımaq imkanı əldə etmişlər. Bu mənada ümumtürk təfəkkürünün möhtəşəm
daşyıcısı olan Çingiz Aytmatov ilk növbədə qırğız ruhunun böyük ədəbiyyat heykəlidir”.
Akademik İsa Həbibbəyli "Azərbaycan”
qəzetində çap olunan "Böyük ədəbiyyat heykəli” məqaləsində Çingiz Aytmatovdan bəhs
edərkən onun yaradıcılığında milliliklə bəşəriliyin vəhdətindən xüsusi olaraq bəhs
edir. Onun yaradıcı qüdrətinin sirri də məhz bundadır. Köklü ağaca bənzəyən
milli ruhunun rişələrindən boy atan Çingiz Aytmatov malik olduğu yüksək
istedadı ilə milli bəşəri səviyyədə təqdim etdi və dünya bu təqdimatı böyük
maraqla qəbul etdi. "Çingiz Aytmatovun əsərlərində və baxışlarında milliliklə bəşərilik
vəhdət halındadır. Milliliklə bəşəriliyin dahiyanə harmoniyası Çingiz Aytmatov
sənətinin özünəməxsusluğunu müəyyənləşdirir. Millilik və bəşəriliyin dialektik əlaqəsi
və üzvi sintezi Çingiz Aytmatovun ümumdünya tarazlığı modelinin əsas
dayaqlarını təşkil edir. Çingiz Aytmatov ədəbiyyatda insanı milli varlığı və bəşəri
dəyəri ilə vəhdətdə təqdim etməyi zəruri saymış və yaradıcılığını bu harmoniya
üzərində tarazlamışdır. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında millilik amili,
ümumtürk ruhundan, qırğız etnik düşüncəsindən doğan və qlobal dünyanın hadisəsi
səviyyəsində ümumiləşdirilən yüksək və dərin insani keyfiyyətlər şəklində təzahür
edir”.
Çingiz Aytmatovun "Üz-üzə”
povesti məhz akademik İsa Həbibbəylinin təşəbbüsü ilə (Tərcümə edən Mehman Həsənli)
Azərbaycan dilinə tərcümə olunmuş və Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən
nəşr edilmişdir. "Üz-üzə” əsəri Çingiz
Aytmatovun ilk povesti olmasına baxmayaraq, müharibə dövrünün reallıqlarının və
yazıçının gələcək yaradıcılıq yolunun müəyyənləşməsində mühüm rolu olan əsərdir.
Çingiz Aytmatov imperiya maraqlarına zidd olaraq müharibədən qaçan insanın
obrazını yaratmış, arxa cəbhənin acınacaqlı reallıqlarını, rəhbərliyin bir çox
hallarda yarıtmazlığından doğan həqiqətləri təsvir etmişdir. Ön sözdə akademik
İsa Həbibbəyli povestin əhəmiyyətindən bəhs edərək yazır: "Üz-üzə” povesti
Çingiz Aytmatovun ədəbiyyatda özünəməxsus yaradıcılıq yolunu müəyyənləşdirməsində
ciddi rol oynamışdır. Yazıçı əsərdə yazıçı Səidə və İsmayıl obrazları ilə böyük ədəbiyyatda
cəmiyyət-fərd probleminə dair fəlsəfi məsələ qaldırmışdır. O, eyni zamanda
müharibədən qaçan insanın obrazını böyük cəsarətlə bədii ədəbiyyata gətirmiş,
sosialist realizminin prinsipinə uyğun gəlmədiyi halda, Tolstoyun ailəsinin
timsalında ilk dəfə olaraq müharibə insanının acınacaqlı faciəsini təsvir
etmişdir”.
2018-ci ildə Çingiz Aytmatovun
90 illik yubileyi Azərbaycan filoloji fikrinin baş qərargahı olan AMEA Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutu geniş fəaliyyət proqramı ilə qeyd etdi. Qətiyyətlə
demək olar ki, Çingiz Aytmatov yubileyini dünyada ən yüksək səviyyədə keçirən
ölkələrdən biri Azərbaycan, qurum isə Ədəbiyyat İnstitutu oldu. Akademik İsa Həbibbəylinin
ideya müəllifliyi və rəhbərliyi ilə 2 kitab (Akademik İsa Həbibbəyli – "Çingiz
Aytmatov haqqında söz” və "Kassandra damğası” romanı), İnstitutun "Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq”
jurnalının Xüsusi buraxılışı və "Çingiz Aytmatov: milliliklə bəşəriliyi birləşdirən
fenomen” adlı Beynəlxalq Elmi konfrans keçirildi.
"Çingiz Aytmatov: milliliklə bəşəriliyi
birləşdirən fenomen” adlı Beynəlxalq Elmi konfransda TÜRKSOY, TÜRKPA, Türkdilli
ölkələrin səfirlikləri, ölkənin tanınmış elm, ədəbiyyat xadimləri iştirak etdi.
Bu konfrans Çingiz Aytmatova həsr olunmuş və yüksək beynəlxalq miqyasa malik
mühüm tədbir oldu.
Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat
İnstitutunun "Müqayisəli ədəbiyyatşünaslıq”
jurnalının Çingiz Aytmatovun 90 illiyinə həsr olunmuş Xüsusi buraxılışında
akademik İsa Həbibbəylinin "Çingiz Aytmatov: Dünya ədəbiyyatının əbədiyaşar
fenomeni” yazısı məqalədən daha çox yazıçının yaradıcılığı müxtəlif aspektlərdən
göstərən monoqrafik tədqiqat xarakterindədir.Ötən əsrin 90-cı illərində Çingiz Aytmatovun aktiv
siyasi fəaliyyətlə məşğul olduğu illərdə yazdığı və dünyada baş verən qlobal
problemləri bir az mifoloji, bir az fantastik süjet xətti ilə təqdim olunduğu
romanı olan "Kassandra damğası” yazıçının 90 illiyi ərəfəsində Nizami Gəncəvi
adına Ədəbiyyat İnstitutu tərəfindən nəşr olundu. İnstitutun əməkdaşı filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru Nərgiz Cabbarlı tərəfindən dilimizə tərcümə olunan əsər Azərbaycanda
Çingiz Aytmatov tərcümə ənənəsinin uğurlu davamı oldu. Akademik İsa Həbibbəyli
kitaba yazdığı "Çingiz Aytmatovdan bəşəriyyətə xəbərdarlıq: "Kassandra damğası”
Ön sözündə romanı bəşəriyyəti xilas etmək missiyasını icra edən əsər kimi dəyərləndirmişdir.
Akademik İsa Həbibbəylinin Çingiz Aytmatovun 90
illik yubileyi ilə bağlı yazıb və üç dildə (Azərbaycan, rus və ingilis) çap
etdirdiyi "Çingiz Aytmatov haqqında söz” kitabı böyük yazıçının həyatının və
yaradıcılığının ən mühüm məqamlarını özündə ehtiva edən mühüm əhəmiyyətli mənbədir.
Əsərdə Çingiz Aytmatovun böyük keşməkeşlər və uğurlarla keçən ömür salnaməsi
izlənilir və akademik İsa Həbibbəyli yazıçını dünya ədəbiyyatı tarixində iz
buraxmış Lev Tolstoy, Ernest Hemenquey və digər klassikaya çevrilmiş
yazıçılarla eyni cərgədə dayandığını bildirir.
Çingiz
Aytmatovun yaradıcılığının, eləcə də onun bir intellektual kimi fəaliyyətinin əsas
məğzi bəşəriyyəti gözləyən xaos təhlükəsindən xilas etmək, insanları sülhə
çağırmaqdan ibarətdir. Əsərlərinin həm ideya-məzmun, həm bədii keyfiyyətləri
baxımından çox yüksək miqyasda olmasına rəğmən Nobel sülh mükafatını Çingiz
Aytmatova təqdim etmədilər. Akademik İsa Həbibbəyli məhz bu məqama toxunaraq
yazır: "Çingiz Aytmatov Nobel Mükafatı səviyyəsində yazıb-yaradan
və Sovetlər İttifaqında qalıb yaşamağı bacarmış qüdrətli
dünya yazıçısı idi. Fikrimcə, bu mənada Nobel Mükafatı
almamış Çingiz Aytmatovun xidmətləri bu böyük beynəlxalq
mükafatın laureatlarından heç də az deyildir. Dünyanın
digər görkəmli yazıçılarının yaradıcılığına və fəaliyyətinə
kölgə salmadan, əksinə, onlardan hər birinin əsərlərinə
obyektiv şəkildə yüksək qiymət verməklə, həm də bu qənaətdəyəm
ki, Çingiz Aytmatovun yaradıcılığı ilə dünya ədəbiyyatının
yeni standartı meydana çıxmışdır. Bəlkə də, nə vaxtsa, dünyanın
bu tipli ədəbiyyatı üçün də bir beynəlxalq mükafat – Çingiz Aytmatov
Mükafatı da təsis ediləcəkdir. Reallıqda isə Çingiz Aytmatov
dünya ədəbiyyatında Nobelüstü yeni bir ədəbiyyat standartı yaratmağa
müvəffəq olmuşdur”.
Akademik İsa Həbibbəyli yazıçının yaradıcılığını
bir neçə mərhələyə bölərək tədqiq edir. Bu bölgü yazıçının yaradıcılığındakı
dönüş məqamlarını və inkişaf stixiyasını izləmək baxımdan mühüm əhəmiyyətə
malikdir. O, yazıçının 50-60-cı illər yaradıcılığının lirik-psixoloji nəsr mərhələsi
adlandırır. Yazıçının bu dövrdə qələmə aldığı "Üz-üzə”, "Cəmilə”, "Qırmızı
yaylıqlı qovağım mənim”, "İlk müəllim”, "Ana tarla”, "Əlvida, Gülsarı” povestləri
bir mərhələnin kollajını xatırladır və bu əsərlər arasında qəribə şəkildə
keçidlər vardır. Bu mərhələ yaradıcılığında daha çox diqqət fərdi insan talelərinin
ifadəsinə yönəlib.
1970-ci illərdə Çingiz Aytmatov nəsrində mifə
müraciət (Ağ gəmi, Dəniz kənarıyla qaçan alabaş) və əsər içində əsər yaratmaq
(Ağ gəmi) texnikasının ilk rüşeymlərini görə bilirik. Akademik İsa Həbibbəyli
yazıçının həmin illər yaradıcılığını keçid dövrü kimi xarakterizə edir.
Doğurdan da, bu dövr yazıçının buna qədərkifərqli insan həyatlarını təsvir
olunduğu nəsrlə daha sonra roman miqyasında ifadə edilən yaradıcılığı arasında
keçid dövrüdür. Çingiz Aytmatov yaradıcılığı 1980-ci ildə qələmə
aldığı "Əsrə bərabər gün” romanı yeni bəşəri miqyas aldı və akademik İsa Həbibbəyli
bu mərhələni roman epoxası adlandırır. Çingiz Aytmatov XX əsrin ən geniş
yayılmış janrı olan romanda özünü mükəmməl səviyyədə ifadə etdi və dünyanın ən
yaxşı romançılarından biri kimi qəbul olundu.
SSRİ-nin dağılmasında sonra Çingiz Aytmatov daha
çox siyasətçi kimi fəaliyyəti onun yaradıcılığına ciddi təsir etmişdir.
Akademik İsa Həbibbəyli 1990-cı illər yaradıcılığının bəşəri problemlərin ifadəsi
mərhələsi adlandırır. Yazıçının bu dövrdə
"Kassandra damğası” kimi qlobal əhəmiyyətli, çağırış motivli əsəri meydana
çıxmışdır.
"Çingiz Aytmatov haqqında söz” kitabında Çingiz Aytmatov
yaradıcılığında milliliklə bəşəriliyin sinkretik bağlılığından bəhs olunur.
"Çingiz Aytmatovun əsərlərində və baxışlarında milliliklə
bəşərilik vəhdət halındadır. Milliliklə bəşəriliyin
dahiyanə harmoniyası Çingiz Aytmatov sənətinin özünəməxsusluğunu
müəyyənləşdirir. Millilik və bəşəriliyin dialektik əlaqəsi
və üzvi sintezi Çingiz Aytmatovun ümumdünya tarazlığı
modelinin əsas dayaqlarını təşkil edir. Çingiz Aytmatov ədəbiyyatda
insanı milli varlığı və bəşəri dəyəri ilə vəhdətdə təqdim
etməyi zəruri saymış və yaradıcılığını bu harmoniya
üzərində tarazlamışdır. Çingiz Aytmatovun yaradıcılığında
millilik amili, ümumtürk ruhundan, qırğız etnik düşüncəsindən
doğan və qlobal dünyanın hadisəsi səviyyəsində ümumiləşdirilən
yüksək və dərin insani keyfiyyətlər şəklində təzahür
edir”.
"Çingiz Aytmatov haqqında söz” kitabı təkcə Azərbaycanda
deyil, dünya aytmatovşünaslığında öz yeri, çəkisi olan tədqiqat əsəridir.
Çingiz Aytmatovun çoxcəhətli bədii yaradıcılığı, fəlsəfi dünyagörüşü və Azərbaycanla
olan əlaqələri kitabda dəqiq analizlərlə öz əksini tapmışdır. Təsadüfi deyil
ki, Çingiz Aytmatovun 90 illik yubileyi münasibətilə Qırğızıstanda keçirilən
yekun iclasda (4-7 oktyabr, 2018-ci il) "Çingiz Aytmatov haqqında söz” haqqında
dünyanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş aytmatovşünas tədqiqatçılar, yazıçının
dostları və ailəsi öz yüksək fikirlərini tribunadan ifadə etmişlər.
Çingiz Aytmatovun Qırğızıstanda keçirilən 90 illik
yekun yubiley tədbirinin plenar iclasında akademik İsa Həbibbəyli "Əbədi
mogikan” mövzusundakı məruzəsində dünya
şöhrətli yazıçının yaradıcılığını ən dərin qatlarına qədər təhlil edib təqdim
etdi. Məruzənin mətni eyni adlı "Literaturnıy Azerbaydjan” jurnalında məqalə
kimi çap olunmuşdur.
Akademik İsa Həbibbəyli müəllifi olduğu XI sinif
orta məktəb Ədəbiyyat dərsliyinə Çingiz Aytmatovu daxil etmişdir. XI siniflər
üçün "Ədəbiyyat” dərsliyində "Çingiz Aytmatov” portret-oçerki özünə yer
almışdır. Akademik İsa Həbibbəylinin şəxsi
kitabxanasında ayrıca Çingiz Aytmatov guşəsi mövcuddur. Həmin guşə son illərdə
təkcə ölkəmizdən və dünyanın ayrı-ayrı ölkələrindən alınmış kitablarla zənginləşməklə
qalmamışdır. Akademik İsa Həbibbəylinin özünün rəhbərliyi ilə "Üz-üzə” povesti,
"Kassandra damğası” romanı, "Çingiz Aytmatov – 90” məqalələr toplusu, "Çingiz
Aytmatov və Azərbaycan ədəbiyyatı” (Akademik İsa Həbibbəylinin rəhbərliyi ilə
Mehman Həsənli tərəfindən yazılmış fəlsəfə doktorluğu işi) və nəhayət üç dildə
"Çingiz Aytmatov haqqında söz” kitabları ilə ölkəmizdə Aytmatovşünaslıq
sistemli şəkildə elmi istiqamət səviyyəsində formalaşmış və inkişaf etmişdir.
Bütün bunlar Azərbaycan aytmatovşünaslığının
uğurlu addımlarıdır.
Mehman Həsənli