İndi ədəbi mühitdə yaxşı şeirin, essenin, hekayənin dövrüdür
Günel Eyvazlı: "Bizi ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir”
Müsahibimiz yazıçı, tərcüməçi Günel Eyvazlıdır.
– Günel, kitabını oxuyanda belə bir təəssürat yarandı ki, sən sənət deyəndə musiqinin, rəssamlığın, ədəbiyyatın cəmini nəzərdə tutursan...
– Mənim üçün incəsənətin istiqamətləri çox genişdir. Bəli, sənət deyəndə ədəbiyyatı, musiqini, rəssamlığı, hətta memarlığı və sənətə aid olan hər şeyi nəzərdə tuturam. Bütün sahələri beynimdə qovuşdurmuşam. Hər biri mənim yaradıcı ruhuma öz töhfəsini verir. Hər istiqamətin özünün xarakteristikası var. Məsələn, memarlığı öyrənəndə xalqların psixologiyasını, zövqünü müəyyən etmək mümkündür. Necə ki, elə ayinlərlə, adətlərlə də xalqların düşüncə tərzini aşkar etmək olar. Bunlar hamısı genetik kodlardır.
– Pikasso və digər rəssamlar haqqındakı yazılarını oxuyanda elə gəldi
ki, sən sənətin vizuallaşmasının tərəfdarısan.
–
Ümumiyyətlə, hər kəsin ilham mənbəyi fərqlidir. Hər kəs fərqli şeylərdən
enerji ala bilər. Mən rəsm əsərlərinə baxanda zövq alıram, yazmağa
həvəslənirəm. Bəzən hansısa yazıçı mənə eyni enerjini ötürə bilir. Məsələn,
kimisə oxuyuram, orada mövzu tamamən başqa mətləbləri əhatə edir, amma mənim
yazı prosesim üçün tamam fərqli üfüqləri açır. Və yaxud ilk abzasdan bilirəm
ki, filan əsər mənə lazımlı mətndir. Bir dəfə müəllimim Niyazi Mehdidən
soruşmuşdum ki, əvvəllər peyzajdan zövq alırdımsa, indi abstrakt, sürreal
rəsmlərdən ilham alıram, bu nə ilə bağlı ola bilər? Demişdi ki, sən artıq mürəkkəblikdə
məna axtarmağa başlamısan. Bu, psixoloji məsələdir. Labirintlərin çözülməsi
deməkdir. Açılması mümkün olmayan qordi düyünüdür. Bu gün də Dalinin
əsərlərində yeni məna çalarları tapa bilirəm. İzlədikcə içimdə musiqilər
yaranır, sonra onlar mətnə çevrilir. Eləcə də musiqinin özü. Vaqneri çox
sevirəm, Vivaldinin "Dörd fəsil” əsərini dəfələrlə dinləyib doymuram. Xüsusilə
"qış” kompozisiyası düşüncəmə mükəmməl təsir edir. Yazmağa həvəsləndirir. – Qadınlarla bağlı olan
silsilə yazılarını oxuyuram. Mənə elə gəlir ki, sən qadınlığı müstəsna bir
nəsnə kimi qiymətləndirirsən. Bu, həyata feminist baxışdır?
– Xeyr! Mən
cəmiyyətin əsas sütunu olan əsl qadın və əsl kişiyə, xarakterə eyni dəyəri
verirəm. Çünki həm də pedaqoqam və cəmiyyəti müşahidə edəndə bəzi şeylərlə
razılaşmıram. Bizim xalq olaraq fundamental dəyərlərimiz var. Azərbaycan qadını
necə olmalıdır, Azərbaycan kişisi necə olmalıdır? Əvvəllər etiraz tipli yazılar
yazırdım, filan şey olmaz, bu cür getməz. Sonra başa düşdüm ki, bu yazılarla
nəyəsə nail olmaq mümkün deyil. Cəmiyyətimiz ərköyün uşaq kimidir. Onun başına
sığal çəkmək lazımdır. Biz əsl obrazları göstərməliyik, nümunələr vermək
lazımdır cəmiyyətə. İlk özün nümunə olmalısan, sonra sənə nümunə olan adamları
üstün dəyər kimi göstərməlisən. Cəmiyyətimizdə bu dəyərlər bir qədər laxlayıb
və bunu görməzdən gələ bilmərəm. İstəyirəm, yüz möhtəşəm Azərbaycan qadınını
bir kitaba toplayım. Artıq dördüncü yazım dərc olundu – Salatın Əsgərova
haqqında idi bu yazı. Bundan öncə Xalq yazıçısı Əzizə Cəfərzadədən yazdım,
Əhməd Cavadın ömür-gün yoldaşı Şükriyyə xanımdan yazdım, Sara Aşurbəylidən
yazdım. Mən onları həm də arxeoloq kimi qadın xarakterlərini aşkarlayaraq
tədqiq edirdim, vurğunu məhz bu xarakter üzərində dayandırmaq istəyirdim.
İstəyirəm, qadınlarımız bu cür qəhrəmanlardan örnək götürsün, hansısa məişət seriyalındakı
obrazlardan yox. İnşallah, həmin kitab ərsəyə gəlsin, bəylərimiz haqqında da
araşdırmalar aparacam. Qətiyyən feminist deyiləm. Kişimi və qadın cəmiyyətdə
tərəzinin qollarıdır. Onlar balansda, harmoniyada olduqca rifah və sakitlik
olacaq. Məhz o zaman ailə münaqişələri, qətllər azalacaq. Bu harmoniyanı bərpa
etmək lazımdır. Şəxslərə cinsi mənsubiyyəti ilə yox, xarakter, psixologiya,
şəxsiyyət yönündən baxmaq lazımdır. – Postinsanla bağlı essen var
kitabda. Orada mənim üçün ziddiyyətli qalan mətləblər oldu. Nəsimidən çəkdiyin
misallar, ruhla bağlı olan məsələlər var essedə. Postinsan isə hissiz bir insan
olacaq. Bunlar eyni müstəvidə ola bilərmi?
– Qərb
düşüncəsi daha çox rasional beyin üzərində qurulub. Son tibbi təcrübələr də
bunun üzərindədir. Daha yaxşı gen, daha sağlam, ideal fiziki göstəricilər.
Yəni, Qərb bu məsələyə daha çox fiziksəl yöndən yanaşır. Şərq isə həmişə insana
ruhsal qiymət verib. Onun əsas dayağının ruh olduğuna inanıb. Nəsimidə isə bir
başqa fəlsəfə var. Dinlərin həm də peyğəmbərlərin fəlsəfəsi olduğuna inanıram.
Onlar kütlələri daha aydın cəmiyyətə aparmaq istəyiblər. Heredotun "Tarix”
kitabından Dionis bayramları – şərabçılıq allahı Dionisin şərəfinə keçirilən
bayramlar haqqında oxumuşdum. O yazır ki, bu bayram günlərində o qədər iyrənc
şeylər baş verir ki, onları yazmağa çətinlik çəkirəm. Təsəvvür edin, Heradot
dövrünün durumu bu haldaydı. Ziyalı həyəcan təbili çalır. Və belə bir durumda
katarsisinə, təmizlənməyə ehtiyac olduğunu vurğulayır. Bunun üçün mütləq İsa təlimi gəlməliyidi. O gəldi və tək
tanrıya inancı özüylə gətirdi. Çünki durum bunu diktə edirdi. Eyni hal Nəsimidə
də var. O da dövrün cahilliyi önündə meydana atılmış qəhrəman idi. Nəsimi İsa
vəzifəsini öz üzərinə götürmüşdü. Taleyi də İsa kimi tamamlandı. O essedə
yazdıqlarım, budur. Mənəvi təmizliyə çatsaq, hər şey edə bilərik, üstün insanı
yarada bilərik. Nitsşe deyirdi, ey insan sən əgər meymundan insana
çevrilmisənsə, demək insandan da üst insana çevrilə bilərsən. İsa, Nəsimi də
elə ruhi balans nöqteyi-nəzərindən elə postinsan idi. – Postinsan nəzəriyyəsi axı
ölməzliyin tərəfindədir. Fanilikdən uzaq bir insan yaratmağın tərəfdarıdır.
– Mənəvi bir
xəttin üzərindən getsək, ruhumuzun postunu yarada bilsək, Nəsiminin ideyalarını
yaşada bilərik. Yaxşı insan qoy elə ölməz olsun (gülür).– Kitabınızda son ədəbi cərəyanlar haqqında esseləriniz var. Onları
araşdıran biri kimi mühitimiz hansı səviyyədə olduğunu deyə bilərsiniz? Nələri
araşdırmalıyıq ki, dünya ədəbiyyatından uzaq düşməyək?
– Mənim üçün "izm”lər
formal bir şeydi. Bəzən mübahisələr olur, sərbəst şeirlə heca şeirinin hansının
daha aktual olması ilə bağlı. Həmin adamlar anlamır ki, əsas məsələ məğzlə
bağlıdır. Məğzi, mahiyyəti gözəl olan şeirin vəzninin heç bir önəmi yoxdur. Bu, təfəkkür məsələsidir. Öncə müasir
tendensiyalara cəmiyyət hazır olmalıdır. Bizim adamlar postmodernə hazır
deyillər hələ. Bir neçə il əvvəl teatrda Xalq yazıçısı Kamal Abdullanın əsəri
əsasında bir tamaşa qurulmuşdu. Antrakt zamanı qəribə suallar verirdilər bizə.
Yeni üslub idi, suallar o səbəbdən yaranırdı. Çünki bu vaxta qədər mövcud
ədəbiyyatımız mövzunu başdan-ayağa hazır şəkildə oxucuya verirdi və monoton
düşüncəli insan yetişdirirdi. Post düşüncə isə baxış tilləri təqdim edir.
Əsərin qarmaqarışıqlığı içində sən oxucu özün yol tapmalısan. Kələfin ucu sənin
əlində olmalıdır. Belə düşünərsənsə həyatını da özün idarə edəcəksən, əllərdə
marionetka olmayacaqsan.
– Bizim cəmiyyətdə insan-sənət
münasibətləri həllini tapıbmı?
– Bizdə bir
qədər fasilə oldu. Bunun səbəbləri də məlumdur. Qarabağ müharibəsi, insanların
ictimai-sosial durumu, psixoloji durumu mədəniyyəti bir az geridə qoydu. Yoxsa,
biz özümüz də mütaliəni sevən, teatra gedən xalq olmuşuq. Sadəcə iqtisadi
məhrumiyyətlər bizi pula köklənməyə səslədi. Şükürlər olsun o dövrləri geridə
qoymuşuq. İndi cəmiyyətin özünə gəlmə, özünü tanıma dövrüdür. Özünə,
dəyərlərinə qayıtma dövrüdür. Biz ziyalılar isə cəmiyyətimizin Yaddaş kartıyıq.İndi hələ ki, bəzi şeylər əvvəlcə dəb kimidir. Məsələn kitabla foto, təqdimatlara getmək və.s. Qısa müddətə bu dəb həyat tərzinə çevriləcək. Əmin olun.
– "Mnemosina – Yaddaş ilahəsi”
adlı essesiniz var. İndi ən populyar mövzulardan biridir. Bu cür çağdaş
mövzular nə qədər ədəbiyyat yarada biləcək?
– Ötən il
möhtəşəm bir Avrasiya festivalı olan "Lifft” festivalının Azərbaycanımızda
gerçəkləşdiyini gördük. Orada Oljas
Süleymenovla danışanda söylədim ki, siz müasir dünyanın yaddaş kartısınız. Belə
insanlar dünyaya keçmişimizi xatırlatmaq üçün gəliblər. Azərbaycan
ədəbiyyatında da var bu cür yazıçılar. Mən o esseni məhz bu istiqamətdə yazdım.
O ki qaldı qloballaşmaya, nə olursa olsun, xalqlar öz mədəniyyətindən heç vaxt
əl çəkməməlidir. Bizi ayaqda saxlayan milli dəyərlərimizdir. Məsələn, çinlilər
o cür mürəkkəb heroqliflərdən daha sadə yazı üslubuna keçə bilərlər, amma
keçmirlər. Çünki onların mədəniyyəti heroqriflərin şifrələri arasındadır.
Hərflər unudularsa, tarix yaddan çıxacaq. – Son vaxtlar yeni roman
anlayışı çox müzakirə olunur. Sizin münasibətiniz necədi?
– Bir ara
roman yazmaq çox dəbdə idi. İndi o qədər də aktual deyil, məncə. Sürət
zamanında roman nə qədər oxucunu özünə çəkir? Bunu sual verək özümüzə.
Uzun-uzun təsvirlər indi heç kimə lazım deyil. Əgər tarixə xidmət edəcəksə,
yazılsın. Yoxsa klassik üslubda roman yazmaq lazım deyil. İndi bizim ədəbi mühitdə
yaxşı şeirin, yaxşı essenin, yaxşı hekayənin dövrüdür. – Bəs yaxşı tənqidin meyarı
nədir?
– İstənilən
sahədə ən vacib meyar vicdandır. İndi var mühitimizdə bu cür tənqidçilər.
Yazıçı da vicdanlı olmalıdır, məmur da, işçi də. O zaman hər şey öz yolunda
gedəcək.– Ədəbi mühitimiz haqqında nə
düşünürsünüz?
– Ədəbi
mühit... Qruplaşma dövrü var idi, deyəsən, geridə qaldı. İndi dostluq dövrüdü
mühitdə. Bir-birimizin mətnlərinə diqqət edirik. Yeni nəsil gəlir. Yaxşı
yazılar var. İzləyirəm onları. Qoy ədəbiyyatımız dünyada tanınsın.– İndi gənclər daha çox
vikipediya məlumatlarına əsaslanıb yazırlar. Bu
nə dərəcədə doğrudur?
– İki cür
istifadə var. Bir şəxsiyyətin həyatını təqdim edəcəksənsə, öz fikirlərinlə
bərabər o məlumatları da çatdıra bilərsən. Əlbəttə hansısa mətndən istifadə
etməlisən. Amma özü düşüncəni ortaya qoymaq şərtilə. Yoxsa vikipediya mətnini
kopyalamaq, əlbəttə, düzgün deyil. Bu artıq, istedadsızlıqdır. – İndiki dövrdə nə qədər
vacibdir, məlumat ötürmək? Onsuz da hamının telefonu var və istədiyi zaman
internetdən istədiyi məlumatı əldə bilir. Yazıçının funksiyası budurmu?
– Bir müddət
əvvəl Amerika yazıçılarını, Avropa yazıçılarını məhz bu cür yazılarla tanıdıq. Biz,
dünyada onlar da var, dedik. Diqqət çəkdik. Mənim Lüis Kerroldan başlamış, Van
Qoq, Napaleon Bonapart kimi tarixi şəxslərə qədər araşdırma, psixoloji
yazılarım var. Bunlar lazımdır. Cibində telefonu olan vatsapla məşğuldur,
ədəbiyyat isə daha dərin məsələləri gündəmə gətirə bilir. Mövzu təklif edir.– Elnarə Akimovanın kitabına
yazdığı ön sözdə ədəbiyyata bir xilaskar kimi yanaşmağını qeyd edib...
– Məni
həmişə ədəbiyyat xilas edib. Xarakterimin, düşüncələrimin formalaşmasında
oxuduğum kitabların çox böyük önəmi olub. Heç vaxt kitab xətrinə kitab
oxumamışam. Nə yaxşı ki, lazımlı kitablar əlimə keçib. Siravi, səhər işə, axşam
evə gəl kimi monoton həyatım ola bilərdi. Nə gözəl ki, belə deyil. Bu gözəlliyi
mənim ağlıma, düşüncəmə, ruhuma ədəbiyyat verdi. Mən xoşbəxtəm. Çox xoşbəxtəm.– Sənə uzun ömür arzu edirəm.
Bir gün illər sonra bu inandıqlarının yalan, "rəng” olduğunu anlasan necə
olacaq?
– Mən bu xilası
təkcə maddi dünyanı yox, mənəvi dünya üçün düşünürəm. Mənəviyyatım o qədər
güclüdür ki, o qədər zəngin çalarlar üzərindədir ki, mən
elə ölümü də qollarımı açıb bağrıma basaraq qəbul edəcəm. Söhbətləşdi: Fərid Hüseyn, Rəvan Cavid