Hər gün mübarizə aparıram
Bu il 40 yaşını tamamlayan amerikalı Cesmin Vord
Missisipi ştatında anadan olub. Ömrünün böyük bir hissəsini də burada keçirmiş
ədib regionun çılğın və hüznlü təbiətindən təsirlənmiş olacaq ki, ədəbiyyata
şeirlə gəlib. Onun ədəbi mühitdə yazar kimi qəbul edilməsi çətinliklər
hesabına, amma şübhə yeri qoymadan baş tutub. Bu isə təxminən 2010-cu ilə
təsadüf edir. Əvvəlcə "Qalanları qoruyun” ("Salvage the bones”), sonra isə
"Məhv etdiyimiz adamlar” ("Men we reaped”) romanlarının bestseller siyahılarına
başçılıq etməsi, nüfuzlu mükafatlara layiq görülməsi, daha sonra isə esselər
toplusu "Bu dəfə atəş”-in ("The fire this time”) ABŞ-da ilin ən çox satılan əsər olması
Cesminin şöhrətini artırdı. Bu il isə "Oxuyun, sağ qalanlar, oxuyun” ("Sing,
Unburied, Sing”) romanı ilə ikinci dəfə "National Book Awards” mükafatının
sahibi oldu. Bu il Vord "Kirkus” araşdırma fondunun da "İlin ən iddialı çıxışı”
mükafatını qazandı.
Yazarın müxtəlif dərgilərdə işıq üzü görmüş
müsahibələrindən hissələri təqdim edirik:
– "Oxuyun, sağ qalanlar, oxuyun” romanının
mərkəzində ailənin uzun müddət məskən saldığı evdən fiziki, real təsvirlər var.
Sanki bu sizin gördüyünüz şeylərdir. Sanki romana böyüdüyünüz evin səsini, iyini
köçürmüsünüz.
– Məkan faktoru yaradıcılığımda əhəmiyyətli yer
tutur. Əgər oxucunun təxəyyülündə qəhrəmanın haradan gəldiyi ilə bağlı aydın
bir portret olarsa, o zaman qəhrəmanı, əslində, nəyin motivasiya etdiyini,
sərhədlərini, məhdudiyyətlərini daha yaxşı anlaya bilər. Uşaq olanda çox və
müxtəlif tipli evlərdə yaşamışam. Valideynlərim durmadan bir yerdən başqa yerə
köçürdülər. Sonra 3 ildən çox nənəmin evində, anamın böyüdüyü yerdə yaşadıq.
Dörd otaqlı evdə 13 nəfər yaşayırdıq. Və o illər həyatımın ən xoşbəxt, ən
qayğısız illəri idi. Sevdiyim hamı hər an ətrafımda idi. Evdə mərkəzi
havalandırma sistemi olmadığından qonaq otağında odunla işləyən soba var idi.
Odur ki, yanan palıd və şam ağacının qoxusu sanki beynimə, yaddaşıma hopub.
Təbii ki, bir evi təsvir edərkən, o masada səs-küyün müşayiəti ilə yeyilən
yeməkləri də xatırladım. Nənəm demək olar ki, hər səhər biskvit bişirərdi.
Qırmızı lobya və düyü günaşırı menyuda yer alardı. Təbii ki, o qədər adamı
doyuzdurmaq, ailənin onsuz da məhdud büdcəsinə zərər vurmamaq üçün ucuz başa
gələn yeməklərə üstünlük verilirdi. Oxucuya o real, canlı, həyati görünən də
məhz mənim xatirələrimdir.
– Paralel həyatdakı qüvvələr, ruhlar və kabuslar
ideyası yeni hekayənizdə böyük rol oynayır. Bütün bunlar şəxsən sizin üçün nə
məna ifadə edir? Sevgi ilə bağlandığınız atanın, ananın, nənə-babanın
inanclarını bölüşürsünüzmü?
– Valideynlərimin inandığı hər şeyə inanmır, doğru
bildikləri yanlışları tərəddüdsüz saf-çürük edirəm. Əgər hansınasa inanıram,
inanmaq istəyirəmsə, orada tərəddüddən, şübhədən iz olmamalıdır. Qardaşım 19
yaşında dünyasını dəyişəndə balaca idim. Onun yeni dünyasını xəyal edir, bizim
yaşadığımızdan daha yaxşı bir yer canlandırırdım. Bu ölümdən sonra həyat
ideyasını "Oxuyun, sağ qalanlar, oxuyun”-a gətirən o yaşın təxəyyülünün
qalıqları oldu.
– "Man Booker” mükafatının builki qalibi "Linkoln
Bardoda” ("Linkoln in the Bardo”) romanını sizin bu son romanla
əlaqələndirənlər var. Orada da paralel həyatda ruhların mübarizəsi ilə
qarşılaşırıq.
– Bilirsiniz, olduqca çətin tarixi mərhələdəyik.
Özündə ədəbi güc görənlər, ya keçmişi yenidən yazır, ya da gələcəyi nəzmə
uyğunlaşdırırlar. Ruhlar haqqında yazmaq dünənin adamlarına söz haqqı
verməkdir, hekayələrini danışmaq, demədiklərini demək şəraiti yaratmaqdır.
Bəlkə də, ölümlərinin səbəblərini demək istəyirlər, bəlkə də, peşmanlıqlarını
dilləndirirlər. Hər iki roman keçmişin peşmanlıqları, günahları ilə əlləşir,
müəlliflər bu məchul ağırlığın altından çıxmağa çalışırlar. Mən başqa bir
oxşarlıq görmürəm.
– Romanın epiqrafında Eudora Ueltidən bir sitat
gətirmisiniz: "Xatirə yaşayan bir şeydir – o, tranzit kimi bir dildən çıxıb
danışıldıqca yaşayır”. Bu romanda oxucular "xatirə yaşayan bir şeydir”-i necə
anlayırlar?
– "Oxuyun, sağ qalanlar, oxuyun”-da xatirələr Given
və Riçinin ruhlarının timsalında canlanır. Onlar canlanır və obrazlarla
ünsiyyətə girirlər. Sevdikləri ilə danışır, onların davranışlarına göz qoyurlar.
Niyə bu sitatı çox bəyəndim – ilk səbəb mahiyyət və
məna olaraq, romanımla birbaşa səsləşməsidir. Keçmişin bugün üzərində nə kimi
təsiri olduğunun açıqlamasıdır. Mənə elə gəlir ki, xatirənin yaşadığını iddia
etmək, keçmişin keçmişdə qalmadığını, bu günə diktə etmək iqtidarında olduğunu
deməkdir. Mən də romanımda məhz bu ideya ilə qol güləşdirmişəm.
– Gənc nəsli azadlığa səsləyən "qaragüruh”-un
nümayəndəsi kimi xatırlanmaqdan narahat deyilsiniz? Yoxsa həqiqətən də sizin
kimi yazarların xüsusi qəbul edilməli olduğu qənaətindəsiniz?
– Öz qara ənənələrimi qeyd edirəm. Mədəniyyətin
sənət əsərləri hesabına tozlarını, işəyaramayan cəhətlərini üstündən atması
prosesini sevirəm. Özüm də belə bir silkələnməyə ehtiyacı olan mədəniyyətin
nümayəndəsi kimi doğulmuşam. Afrika diasporasının bütün dünya ilə sağ qalmaq,
xilas olmaq, yardım almaq uğrunda mübarizəsi o qitə ilə bir bağlılığım
olmamasına baxmayaraq, məni qürurlandırır. Bu qüruru esselərimə də daşıdım.
Bunda da bir problem görmürəm. Dünyanın harasında olursa olsun, insanlar
bir-birlərinin faciəsinə göz yummamalıdırlar.
Mən yazmaq, özümü yaradıcı şəkildə inkişaf etdirmək
üçün yorulmadan, hər gün mübarizə aparıram, işləyirəm. Məşğul olduğum işin
nəticəsinin kiminsə inkişafında rol oynayacağını düşünmək məni xoşbəxt edir.
Kitablarımın xüsusi çəkisi, gücü, çəkisi olduğunu bilmək, obrazlarımın
rəngarəngliyi vərdişdən və mədəniyyətə təsir məqsədindən qidalanır.
– Cari siyasi mühitdə hekayə yazmaq sizin üçün daha
da çətinləşməyib ki?
– Cari təzyiqlər məni hələ ki susdurmayıb. Hələ ki,
bilmirəm nə vaxtsa susdura biləcəkmi. Əgər nəsə baş versə, bu məni qəzəbləndirə
bilər. Qəzəb isə məni daha çox masama, komputerimə, kitablarıma bağlayan
duyğudur. Katrina qasırğasından sonra iki il yazmadım. Məni bir də susdurmaq
üçün ancaq belə bir fəlakət, səbəbi bizdən asılı olmayan bir şey lazımdır. Əks
halda məni hekayələr danışmaqdan heç nə saxlaya bilməz.
– Uşaq ikən optimist idiniz, yoxsa pessimist?
– Pessimist idim və dəyişən bir şey yoxdur. Hamının
optimist və ya pessimist olmağı seçmək imkanı var. Elə məncə bu seçim
olmalıdır. Dünyanı insanların duyğuları balansda saxlayır. Əgər hamı optimist
və ya pessimist olsaydı, daşqınlardan, qasırğalardan daha böyük fəlakətlər
yaşanardı. Məni pessimizmə düçar edən həyat şərtləri idi – ağrılar, itki, maddi
çətinliklər, inadkar imtinalar, fiziki təzyiq, irəli bir addım atmaq istədikcə
bir neçə addım geri düşmək. Optimizm sanki bütün bunlarla mübarizə aparan
adamın əzmini sındırırdı. Hər dəfə yenidən başlamaq isə yorucudur.
– Hazırda hansı əsər üzərində işləyirsiniz, harada
işləyirsiniz?
– Nyu Orleansda qul ticarətinin qızğın olduğu
zamanlarda baş verən bir hekayə üzərində işləyirəm. Dünyanın ən rahat yerində
işləyirəm, evimdəki kiçik kitabxanamda, pəncərəyə baxan yazı masamda. Pəncərəm
uzun yola açılır, başımı nə zaman yazıdan ayırsam, ağır-ağır yellənən sərvləri
seyr edirəm. Bu ağacları beş il əvvəl əkmişdim. Sərvləri də, palıdı da. Dünyanın
ən ləng ağacları da olsa, onları seyr etmək çox xoşdur.
– Gələk müsahibəmizin əsas sualına. İradların,
ictimai qınağın, yoxsulluğun dərin hiss olunduğu cəmiyyətlərdə narkotik
aludəçiliyi ilə mübarizənin yolu nədir?
– Bir problemlə mübarizənin yollarını araşdırmaq
üçün onun köklərinə, haradan olduğuna baxmaq lazımdır. Əksər hallarda insanlar
diaqnozlaşdırılmamış psixi-ruhi xəstəliklərlə mübarizə apara bilməyəndə,
dərmanlara üz tuturlar. Ümid itəndə, uğursuzluq tələsinə düşəndə, günəş sadəcə
onun üçün doğmayanda dərmanlar, bu vasitələr yada düşür. Bu gün Amerikada narkotik ticarəti ilə bağlı
qapalı qutular, gizli müqavilələr, pərdəarxası görüşlər olduğu hamıya
məlumudur. Amerikada müəyyən bir təbəqəni narkotikə, yoxsulluğa, cinsi
istismara, sistemli irqçiliyə qurban verməklə sosial təhlükəsizlik şəbəkəsini
işlə təmin etmək siyasəti yürüdülür. Narkotiklə bağlı bütün ikili düşüncələrə
baxmayaraq, sağlam düşüncəli hər bir amerikalı dərman aludəçiliyinin mənəvi,
psixi məğlubiyyət olduğunu dərk edir. Bununla mübarizənin ən təsirli üsulu
maariflənməkdir. Amma informasiya mənbəyi ABŞ belə bu işdə zəifdir – ya
sistemli, ya da qeyri-iradi şəkildə. Hər halda bunun bir yolu var – amma
təəssüf ki, mən ekspert deyiləm.
İngilis dilindən tərcümə edən: Elcan Salmanqızı