Hacı Murad
Hacı
Murad cəld bir şəkildə dükanın səkisindən aşağı sıçrayıb, tünd boz qəbasının
arxalığını çırpdı, gümüş kəmərini bərkitdi. Xına qoyulmuş saqqalına bir sığal
çəkərək, şagirdi Həsəni çağırdı. Birlikdə dükanı bağladıqdan sonra geniş
cibindən çıxartdığı dörd qranı (bir riyala bərabər İran gümüş pulu – red.) Həsənə
verib təşəkkür etdi. Sonra da iri addımlarla, fit çala-çala gəlib-getməkdə olan
adamların arasında görünməz oldu. Hacı qoltuğuna vurduğu sarı əbanı çiyninin
üstünə atdı, ətrafa bir göz gəzdirib sallana-sallana yola düşdü. Hər addım
atdıqca təzə ayaqqabıları cırt-cırt səs edirdi. Yol boyu dükançıların çoxu onu
salamlayır, xoş sözlər söyləyərək, "Hacı, salam”, "Hacı, əhvalın necədir?”,
"Hacı, xidmətinə gəlmirik?” və s. deyirdilər. Hacının qulağı bu cür sözlərlə
dolmuşdu. O, "Hacı” kəlməsinə xüsusi bir əhəmiyyət verərək özü ilə qürur duyur,
böyüklərə xas bir təbəssümlə salamlara qarşılıq verirdi.
Qadın üzünü çevirdi və sanki qorxmuş kimi sürətini daha da artırdı. Elə bil, onu qətiyyən tanımırdı. Hacını od tutmuşdu. İndi arvadının onun icazəsi olmadan evdən bayıra çıxması bir yana, çağıranda da məhəl qoymur! Qeyrət damarı coşdu və dübarə çığırdı:
– Ehey, səninləyəm! Günün bu vaxtı haradaydın?! Dayan, sənə deyirəm!
Qadın dayandı və uca səslə dedi:
– Nə işinə qalıb?! Sənə nə?! Dilənçi səfeh! Ağzının danışığını bil, camaatın arvadı ilə nə işin var?! İndicə payını verərəm. Ay camaat, dadıma çatın! Görün bu sərxoş səfeh mənim canımdan nə istəyir?! Şəhərin qanunsuz olduğunu sanırsan?! Elə indicə səni ajana (polis – red.) təhvil verərəm... Cənab ajan...
Hacının gözü qaraldı. Geri getdi. İrəli gəlib çadranın üstündən qadına möhkəm bir sillə vurdu. O deyirdi:
– Əbəs yerə... əbəs yerə səsini dəyişdirmə, mən səni görən kimi tanıdım. Sabah... günü sabah səni boşayıram. İndi də mənim üçün ayağın küçəyə açılıb?! Bunca illik hörmətimi havaya sovurmaq istəyirsən?! Həyasız arvad! İndi qoy camaatın qarşısında deyim. Camaat, şahid olun, bu arvadı sabah boşayıram. Neçə vaxt idi ki, şübhələnirdim. Hey özümü saxlayır, dişimi sıxırdım. Amma indi artıq bıçaq sümüyə dirənib. Ay camaat, şahid olun, mənim arvadım nanəcib olub. Sabah... ay camaat, sabah...
– Cənab, biz nökərçiliklə böyümüşük. Kiçiyinizik. Bəndənizin adı Hacı Muraddır, bütün bazar məni tanıyır.
– Nəçisiniz?
– Düyüsatan. Mənim bazarda dükanım var. Nə əmriniz olsa, qulluğunuzdayam.
– Düzdürmü ki, Siz bu xanıma qarşı hörmətsizlik edib, onu küçədə vurmusunuz?
– Nə söyləyim axı? Mən bəndəniz elə bilirdi ki, öz arvadıdır.
– Hansı əsasla?
– Çadrasının haşiyəsi ağdır.
– Çox qəribədir! Məgər öz arvadınızın səsini tanımırsınız?
Qadın:
– Bu nə cəfəngiyatdır, cənab ajan?! Siz ki şahidsiniz, küçənin içində o qədər adamın qabağında mənə sillə vurdu. İndi isə birdən-birə özünü tülkülüyə qoydu! Bu nə cəfəngiyatdır! Şəhərin özbaşına olduğunu zənn edir. Əgər Məşədi Hüseyn bilsə, payını verər. Onun arvadıyla?! Cənab rəis.
Rəis:
– Yaxşı, xanım, daha sizinlə işimiz yoxdur. Siz çıxın, biz Hacı ağa ilə haqq-hesabı çürüdək.
Hacı:
– Vallah, qələt elədim, mən bilmirdim, bir səhvdir eləmişəm. Axı mənim camaat qarşısında hörmətim var.
Sadiq Hidayət
Fars dilindən tərcümə edən: Məhəmməd Nuri
Bu kəlmə onun üçün bir ləqəb hökmü
daşıyırdı. Belə ki, Məkkəyə getmədiyini özü də bilirdi. Ancaq o, uşaq olduğu
vaxt atası öləndə anası atasının vəsiyyətinə uyğun olaraq, evlərini və bütün
mal-mülklərini satdı, pulu qızıla çevirib Kərbəlaya köç etdilər. Bir-iki ildən
sonra isə pullar xərcləndi və dilənçi kökünə düşdülər. Fəqət Hacı min bir
zəhmətlə özünü Həmədandakı əmisinə çatdırmışdı. İş elə gətirdi ki, əmisi öldü
və başqa bir varisi olmadığına görə onun bütün var-dövləti Hacıya çatdı. Əmisi
bazarda hacı kimi tanındığı üçün dükanla birlikdə bu ləqəb də ona irsən
yetmişdi. Bu şəhərdə onun heç bir qohum-əqrəbası yox idi. İki-üç dəfə Kərbəlada
dilənçi kökündə yaşayan ana və bacısının halı ilə maraqlansa da, onlardan heç
bir xəbər-ətərə rast gəlməmişdi.
Hacının arvad aldığı iki il olsa da,
qadın sarıdan bəxti gətirməmişdi. Bir müddət idi ki, o və arvadı arasında
durmadan dava-dalaş olurdu. Arvadının ona dediyi acı və tikanlı sözlərdən başqa
hər şeyə dözməyi bacaran Hacı qadından hirsini çıxmaq üçün əksər hallarda onu
döyməyə alışmışdı. Hərdən də özü bu işdən peşman olurdu, amma istənilən halda
tez bir-birinin üzündən öpüb barışırdılar. Hacını daha çox bədxasiyyət edən şey
hələ də uşağının olmaması idi. Dostları ona dəfələrlə başqa bir arvad almağı
tövsiyə etmişdilər. Amma Hacı axmaq deyildi və bilirdi ki, başqa bir arvad
almaq onun bədbəxtliyini daha da artıracaq. Buna görə də, öyüdləri bir
qulağından alıb, o biri qulağından verirdi. Arvadı o vaxt hələ gənc və gözəl
idi. Həm də neçə ildən sonra bir-birlərinə öyrəşərək, pis-yaxşı birtəhər həyat
sürürdülər. Hacının özü də hələ cavan idi və Tanrı istəsəydi, onlara uşaq
verərdi. Məhz bu səbəbdən Hacı arvadını boşamağa meyl göstərmirdi. Amma bu
arvadını döymək adəti də ondan əl çəkmirdi. Arvadı da daha betər tərslik
edirdi. Xüsusilə, dünənki gecədən bəri araları bərk dəymişdi.
Hacı ağzına atdığı qarpız tumunun
qabığını iki bölüb qabağına tüpürə-tüpürə bazarın darvazasından bayıra çıxdı.
Yazın təzə havasını aldı. Yadına düşdü ki, hələ evə getməlidir. Yenə də əvvəl
çəkişmə: birini o desin, ikisini arvadı cavab qaytarsın, sonu da kötəklənmə ilə
bitsin. Sonra şam edə-edə hirsli-hirsli bir-birlərinə baxsınlar, ondan sonra da
yatsınlar. Həm də cümə axşamı olduğundan arvadının bu gecə səbzi-plov
hazırlayacağını bilirdi. Xatirindən bu fikirlər keçirdi. Bir o yana, bir bu
yana baxaraq, arvadının sözlərini xatırladı: "Get, get, yalançı hacı! Sən
hacısan? Bəs niyə ananla bacın Kərbəlada dilənçilikdən tələf oldular? Mənə
deyən gərəkdir ki, sərraf Məşhədi Hüseyn mənim üçün elçiliyə gələndə ona arvad
olmadım, gəlib sən qabiliyyətsizə arvad oldum! Yalançı hacı!” Bir neçə dəfə
dodağını dişlədi və ona elə gəldi ki, əgər bu məqamda arvadını görsəydi, onun
qarnını cırmaq istəyərdi.
Bu vaxt o, Beynünnəhreyn prospektinə
çatmışdı. Çayın kənarında boy atmış səfalı söyüd ağaclarına nəzər saldı. Sabah
cümə olduğu üçün sübhdən bir neçə yaxın dostu götürüb, musiqi və dəm-dəsgahla
birgə Muradbəy dərəsinə getmək və bütün günü orada keçirməyin gözəl olacağını
düşündü. Ən azından həm özünə, həm də arvadına pis keçməməsi üçün evdə
qalmazdı.
Evlərinə
tərəf gedən küçəyə yaxınlaşdı. Birdən ona elə gəldi ki, arvadı yanından
ötüb-keçdi və ona heç fikir də vermədi. Bəli, bu, onun arvadı idi. Hacı da
əksər kişilər kimi arvadı çadranın arxasından tanımazdı. Lakin onun arvadının
elə bir xüsusi əlaməti var idi ki, Hacı min nəfər qadının arasında asanlıqla öz
arvadını tapardı. Bu, onun arvadı idi. Çadrasının ağ haşiyəsindən tanıdı.
Şübhəyə yer yox idi. Amma necə olmuşdu ki, Hacının icazəsi olmadan, günün bu
vaxtında evdən bayıra çıxmışdı? Hər hansı bir işə görə dükana da gəlməmişdi. Görəsən,
haraya gedibmiş? Hacı sürətini artırıb gördü ki, bəli, öz arvadıdır. İndi ev
tərəfə də getmir. Qəfil əsəbiləşdi. Özünü saxlaya bilmirdi. Onu tutub boğmaq
istəyirdi. Qeyri-ixtiyari bağırdı:
– Şəhrəbanu!Qadın üzünü çevirdi və sanki qorxmuş kimi sürətini daha da artırdı. Elə bil, onu qətiyyən tanımırdı. Hacını od tutmuşdu. İndi arvadının onun icazəsi olmadan evdən bayıra çıxması bir yana, çağıranda da məhəl qoymur! Qeyrət damarı coşdu və dübarə çığırdı:
– Ehey, səninləyəm! Günün bu vaxtı haradaydın?! Dayan, sənə deyirəm!
Qadın dayandı və uca səslə dedi:
– Nə işinə qalıb?! Sənə nə?! Dilənçi səfeh! Ağzının danışığını bil, camaatın arvadı ilə nə işin var?! İndicə payını verərəm. Ay camaat, dadıma çatın! Görün bu sərxoş səfeh mənim canımdan nə istəyir?! Şəhərin qanunsuz olduğunu sanırsan?! Elə indicə səni ajana (polis – red.) təhvil verərəm... Cənab ajan...
Evlərin qapısı tək-tək açılırdı.
Ətrafdakı camaat onların dövrəsinə toplaşdı və kütlə durmadan artmaqda idi.
Hacının rəngi qızarmış, alnındakı və boynundakı damarlar qabarmışdı. İndi bu,
bütün bazarda tanınır, camaat da iki yığın dayanıb, qadın da üzünü bərk-bərk
tutaraq qışqırır:
– Cənab ajan!..Hacının gözü qaraldı. Geri getdi. İrəli gəlib çadranın üstündən qadına möhkəm bir sillə vurdu. O deyirdi:
– Əbəs yerə... əbəs yerə səsini dəyişdirmə, mən səni görən kimi tanıdım. Sabah... günü sabah səni boşayıram. İndi də mənim üçün ayağın küçəyə açılıb?! Bunca illik hörmətimi havaya sovurmaq istəyirsən?! Həyasız arvad! İndi qoy camaatın qarşısında deyim. Camaat, şahid olun, bu arvadı sabah boşayıram. Neçə vaxt idi ki, şübhələnirdim. Hey özümü saxlayır, dişimi sıxırdım. Amma indi artıq bıçaq sümüyə dirənib. Ay camaat, şahid olun, mənim arvadım nanəcib olub. Sabah... ay camaat, sabah...
Qadın üzünü camaata tutdu:
– Biqeyrətlər! Siz heç nə
demirsiniz?! Siz bu avara səfehin küçənin ortasında camaatın arvadına
sataşmasına icazə verirsiniz?! Əgər sərraf Məşədi Hüseyn burada olsaydı,
hamınızı başa salardı. Ömrümdən bircə gün qalmış olsa belə, səndən elə bir qisas
alaram ki, itə atsalar, it də yeməz! Kimsə yoxdur ki, bu səfehdən soruşsun,
atam, kimsən, nəçisən?! Axı kimdir ki, özünü adam yerinə qoyur?! Get... Get...
Öz adamını tanı. İndi sənin atanı elə yandırım ki, gəl görəsən! Cənab ajan...İki-üç nəfər araya girib Hacını
kənara çəkdi. Bu arada bir ajan başı göründü və camaat geri çəkildi. Hacı ağa
və çadrasında ağ haşiyə olan qadın iki-üç nəfər şahid və araya girənlərlə
birlikdə nəzmiyyəyə (İrandakı polis idarələrinin ümumi adı) tərəf yol aldılar.
Yol boyu hərə öz sözlərini ajan üçün təkrarladı. Camaat da işin sonunun nə ilə
bitəcəyini görmək üçün sıraya düzülərək, onların arxasınca düşmüşdü. Qan-tər
içində ajanla yan-yana camaatın önündən keçən Hacı indi həm də şübhələnmişdi.
Diqqətlə baxıb, qadının toqqalı ayaqqabısının və corablarının öz
arvadındakından fərqli olduğunu gördü. Qadının ajana verdiyi ifadələr tamamilə
doğruydu. O, tanıdığı sərraf Məşhədi Hüseynin arvadı idi. Yanıldığını anladı.
Ancaq gec başa düşmüşdü. İndi nə olacağını bilmirdi. Nəzmiyyəyə çatanda camaat
bayırda qaldı. Ajan Hacı ilə qadını masa arxasında iki nəfər ajan zabitinin
əyləşdiyi bir otağa saldı və əlini alnına apararaq, baş vermiş hadisəni məruzə
etdi. Sonra da kənara çəkildi və gedib, otağın aşağı başında dayandı. Rəis
üzünü Hacıya tutdu:
– Adınız nədir?– Cənab, biz nökərçiliklə böyümüşük. Kiçiyinizik. Bəndənizin adı Hacı Muraddır, bütün bazar məni tanıyır.
– Nəçisiniz?
– Düyüsatan. Mənim bazarda dükanım var. Nə əmriniz olsa, qulluğunuzdayam.
– Düzdürmü ki, Siz bu xanıma qarşı hörmətsizlik edib, onu küçədə vurmusunuz?
– Nə söyləyim axı? Mən bəndəniz elə bilirdi ki, öz arvadıdır.
– Hansı əsasla?
– Çadrasının haşiyəsi ağdır.
– Çox qəribədir! Məgər öz arvadınızın səsini tanımırsınız?
Hacı bir ah çəkdi:
– Axı siz ki bilmirsiniz, mənim
arvadım nə bəladır! Arvadım bütün canlıların səsini çıxardır. Hamamdan gəldiyi
vaxt orada gördüyü bütün qadınların səsi ilə danışıb hamısının ağzını əyir. Elə
bildim ki, öz səsini dəyişdirib məni aldatmaq istəyir.Qadın:
– Bu nə cəfəngiyatdır, cənab ajan?! Siz ki şahidsiniz, küçənin içində o qədər adamın qabağında mənə sillə vurdu. İndi isə birdən-birə özünü tülkülüyə qoydu! Bu nə cəfəngiyatdır! Şəhərin özbaşına olduğunu zənn edir. Əgər Məşədi Hüseyn bilsə, payını verər. Onun arvadıyla?! Cənab rəis.
Rəis:
– Yaxşı, xanım, daha sizinlə işimiz yoxdur. Siz çıxın, biz Hacı ağa ilə haqq-hesabı çürüdək.
Hacı:
– Vallah, qələt elədim, mən bilmirdim, bir səhvdir eləmişəm. Axı mənim camaat qarşısında hörmətim var.
Rəis ajanın əlinə nə isə yazıb
verdi. Hacını başqa stolun qarşısına apardılar. Titrəyən əli ilə əsginasları
saydı, cərimə olaraq stolun üstünə qoydu. Sonra onu ajanın müşayiəti ilə
nəzmiyyənin qapısı önünə apardılar. Cərgə ilə dayanmış adamlar bir-birlərinin
qulağına pıçıldaşırdılar. Hacının sarı əbasını kürəyindən götürdülər və əlində
qamçı bir nəfər gələrək, onun yanında dayandı. Xəcalətdən başını aşağı salan
Hacıya camaatın qarşısında əlli qamçı vurdular, ancaq qaşını belə çatmadı.
Bitdikdən sonra cibindən böyük bir ipək dəsmal çıxartdı, alnındakı təri sildi,
sarı əbasını götürüb çiyninə saldı. Əbanın ucu yerlə sürünüb gedirdi. Başıaşağı
evə yollandı. Ayaqqabısından çıxan cırt-cırt səsini boğmaq üçün ayağını yerə
daha asta basmağa çalışırdı.
İki gündən sonra Hacı arvadını
boşadı!Sadiq Hidayət
Fars dilindən tərcümə edən: Məhəmməd Nuri