Firəngiz Əlizadə yaradıcılığının Nəsimi səhifələri
Və ya zamanın
fövqündə duran bir tamaşa - "Nasimi-Passion”
Minlərlə
insanın gözü səhnədədir. Səhnədə tarixin böyük bir dövrü yaşanır. Nəsimi dövrü.
İmadəddin Nəsiminin həyatı və ölümü. Nəsimi əbədiyyəti. Nəsimi - "Mən ki dərvişəm fəqirəm padşahi-aləməm” deyir.
"Məndə sığar iki cahan, mən bu cahana sığmazam” – hayqırır. "Ənəlhəq” - söyləyir
Nəsimi.
Səhnədə
görkəmli Azərbaycan bəstəkarı Firəngiz Əlizadənin "Nəsimi-Passion” əsəri cərəyan
edir. Nəsimi həqiqətlərini və Nəsiminin iztirablarını müasirlərimizə çatdıran
bir əsər. Nəsimi obrazını səhnəmizdə yaşadan bir əsər.
Bu
əsərin əlamətdar yaranma tarixi vardır və bu tarix hələ çox illər bundan əvvəl
başlanmışdır. XIV əsrin böyük şairi, Orta əsrlər Azərbaycan poeziyasının parlaq
siması olan İmadəddin Nəsiminin poetik
şedevrləri hələ öz dövründə dillər əzbəri idi, muğamlar üstə oxunaraq
musiqimizdə yaşayırdı, onun sözü, surəti əlyazmalarda, rəsm əsərlərində həkk
olunurdu. Nəsimi irsi Azərbaycanın
poeziya çələngini bəzəyirdi.
XX
əsrin 70-ci illəri isə Nəsimi poeziyasının intibahı dövrü oldu. Azərbaycan
xalqının Ulu Öndəri Heydər Əliyevin səyi ilə Nəsiminin 600 illik yubileyi
YUNESKO səviyyəsində qeyd olundu. Nəsimi poeziyası ədəbiyyatımızın və mədəniyyətimizin
əbədi mövzusuna çevrildi. Nəsimi obrazı filmlərdə, romanlarda, poemalarda,
tablolarda, heykəllərdə, tamaşalarda öz təcəssümünü tapdı. Nəsiminin adı ilə
neçə-neçə musiqi əsərləri yarandı, poeziyasına maraq bir çox bəstəkarların
yaradıcılığında təzahür etdi. Nəsiminin
yaradıcılığı ilə bağlı incəsənət əsərləri, bəlkə də, başqa bir məqalənin
mövzusu ola bilər. Biz yalnız Nəsimi poeziyasına marağın hüdudlarını qeyd etmək
istədik. Bu maraq bu günə kimi davam edir. Mədəniyyətimizi yeni əsərlərlə zənginləşdirir.
Mədəniyyət
tariximizə Nəsiminin adı ilə bağlı daha bir neçə əlamətdar hadisələr daxil
olub. 2017-ci ildə Nəsiminin edamının 600 illiyi YUNESKO-da qeyd edildi. 2019-cu il Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti möhtərəm cənab İlham Əliyevin sərəncamı ilə böyük Azərbaycan
şairi İmadəddin Nəsiminin 650 illik yubileyi münasibətilə "Nəsimi ili” elan
olundu və dünyanın mədəni ictimaiyyəti tərəfindən bu yubiley geniş surətdə qeyd
olundu.
Bu
zəngin tarixi-mədəni mənzərədə, biz, Firəngiz Əlizadənin yaradıcılığında Nəsimi
mövzusunun yerini və əhəmiyyətini qeyd etmək istərdik.
Azərbaycan
Bəstəkarlar İttifaqının Sədri, YUNESKO-nun "Sülh artisti”, Azərbaycanın xalq
artisti, professor Firəngiz Əlizadənin yaradıcılığında Nəsimi poeziyasına maraq
qırmızı xətlə keçir və bəstəkarın "Dərviş”, "Zikr” vokal-instrumental
kompozisiyaları, "Nəsimiyə ithaf” baleti, "Nasimi-Passion” oratoriyası kimi
möhtəşəm əsərlərinin meydana gəlməsinə təkan vermişdir. Bu əsərlərin dünya
premyeraları beynəlxalq ifaçı tərkiblərinin təqdimatında olmuşdur. "Dərviş” əsəri
görkəmli violonçel ifaçısı Yo-Yo Manın rəhbərliyi altında 26 ölkənin musiqiçilərini
birləşdirən (Alim Qasımovun iştirakı ilə) "Böyük İpək yolu” transkontinental
layihəsində bir neçə dəfə dünyanı dolanmışdır. "Zikr” əsəri "Atlas” ansamblının
(azərbaycanlı musiqiçilər, solist Aygün Bayramova daxil olmaqla) ifasında
(Amsterdam, 2004) səsləndirilmişdir. "Nəsimiyə ithaf” baleti ilk dəfə YUNESKO səhnəsində
Nəsiminin ölümünün 600 illiyi münasibətilə səhnəyə qoyuldu. Daha sonra bir sıra
beynəlxalq musiqi festivallarında nümayiş olundu. "Nəsimi-Passion” əsəri isə
dünya musiqi mədəniyyətində hadisəyə çevrildi. 2017-ci ildə Hollandiyanın
"Amsterdam Royal Consertgebou” təşkilatı tərəfindən həyata keçirilən "Passions”
("İlahilər”) layihəsi çərçivəsində İslam dini ilə bağlı əsərin yazılması Firəngiz
Əlizadəyə həvalə olunmuş və onun təşəbbüsü ilə dahi şair və böyük əzabkeş, həyatını
humanizm ideyalarının tərənnümünə qurban vermiş Nəsimiyə həsr olunmuş
"Nasimi-Passion” solist, xor və orkestr üçün möhtəşəm bir əsər yaranmışdır.
"Nasimi-Passion” əsəri bəstəkara böyük mükafat qazandırmışdır. Bütün dünyada məşhur
olan Ağa xan Fondunun təsis etdiyi "Aga Khan Music Awards - 2019” mükafatının
ilk dəfə olaraq, "creation” (yaradıcılıq) nominasiyası üzrə laureatı azərbaycanlı
bəstəkar Firəngiz Əlizadə olmuşdur və o, dünya üzrə bu mükafata layiq görülmüş
ilk bəstəkardır. Bu, əlbəttə ki, Azərbaycan musiqi mədəniyyətinin böyük
uğurudur.
Firəngiz
Əlizadə ictimai xadim kimi də fəaliyyətində Nəsimi poeziyasına diqqət yetirmişdir.
Azərbaycan Bəstəkarlar İttifaqında Firəngiz Əlizadənin təşəbbüsü ilə gənc bəstəkarların
Nəsimi poeziyası əsasında əsərlər yazılmasına çağırış edilmiş, yaranmış əsərlər dəfələrlə konsertlərdə səsləndirilmişdir.
"Nəsimiyə musiqi çələngi” konsert proqramı Azərbaycanda və Almaniyada musiqisevərlərə
təqdim olunmuşdur.
Firəngiz
Əlizadə bəstəkar və ictimai xadim kimi Nəsimi poeziyasının musiqi vasitəsilə
dünyada tanıdılmasında böyük rol oynamışdır. Bütün bunlar Firəngiz Əlizadənin
yaradıcılığının Nəsimi səhifələri, Nəsimişünaslığın musiqi sahəsinə verdiyi
töhfələrdir.
Məqalənin əvvəlinə qayıdaraq, Firəngiz Əlizadənin "Nasimi-Passion”
əsərinin səhnə təcəssümündən danışmaq istərdim. Qeyd edim ki, "Nasimi-Passion”
əsəri Azərbaycanda ilk dəfə olaraq, tam şəkildə və yeni təfsirdə səsləndi.
Lakin bu, Firəngiz Əlizadənin musiqi
əsərlərinin səhnələşdirilməsinin ilk təşəbbüsü deyildir. Firəngiz Əlizadənin
musiqisi çox parlaq və təsirli olub, rəqs və plastik hərəkətlərin "dililə”
rəvan şəkildə ifadə oluna bilir. Bu səbəbdən onun musiqisi
əsasında səhnələşdirilən 10 balet dünyanın müxtəlif səhnələrində - Amerika və
Avropada tamaşaya qoyulmuşdur. 1993-1999-cu illərdə Nyu-York şəhərində Brodvey
səhnəsində "Song of Azerbaijan” baleti böyük müvəffəqiyyətlə göstərilib
(F.Əlizadənin "Muğamsayağı” əsərinin "Kronos” kvartetin ifasında səslənən
musiqisi əsasında, baletin xoreoqrafı və əsas ifaçısı Pearl Langdır).
Portuqaliyalı xoreoqraf Paulo Ribeyro Lissabonda "Du Don de Sol” ("Günəş
haradadır?”) baletini F.Əlizadənin "Abşeron kvinteti”nin musiqisi əsasında
səhnələşdirmişdir. İtaliyalı xoreoqraf Huqo Fanari Romada F.Əlizadənin "Zərb
alətləri və orkestr üçün Konserti”nin musiqisi əsasında balet tamaşasını
səhnəyə qoymuşdur. Bu baletlər Helsinkidə ("One”) və İstanbulda da nümayiş
olunur. Firəngiz Əlizadənin "Nəsimiyə ithaf” baleti onun iki vokal-instrumental
əsəri – "Dərviş” və "Muğamsayağı” əsasında səhnələşdirilərək, yeni təfsirdə
səslənmişdir. "Nasimi-Passion” oratoriyasının vokal-xoreoqrafik tamaşa kimi
səhnə versiyasının hazırlanması ideyası da bu əsərin dərin teatrallığa malik
olmasından irəli gəlmişdir.
"Nasimi-Passion” tamaşasının xoreoqrafik quruluşu Mədəniyyət Nazirliyinin xüsusi
dəvətinə əsasən Sankt-Peterburq Balet Akademiyasının professoru, Rusiya Federasiyasının
Xalq artisti Edvald Smirnova məxsusdur. Qeyd edək ki, bu, Edvald Smirnovun
Firəngiz Əlizadə ilə ilk işi deyildi. O, hələ bəstəkarın "İntizar” operasının
səhnə quruluşunun hazırlanmasında iştirak etmişdi və onun musiqisi ilə yaxından
tanış idi. E.Smirnov "Nasimi-Passion” əsərinin musiqisindən ruhlanaraq, ona
orijinal xoreoqrafik quruluş vermiş, çox dinamik, hərarətli, təsirli bir tamaşa
alınmışdır. Burada bəstəkarla xoreoqrafin yaradıcılıq əlaqəsi böyük rol
oynamışdır. E.Smirnovun tövsiyəsi ilə F.Əlizadə instrumental epizodların
həcmini genişləndirmişdir ki, bu da əsərin daha hərəkətli olmasına,
oratoriyanın vokal-xoreoqrafik tamaşaya çevrilməsinə şərait yaratmışdır.
Tamaşanın uğurunda bütün yaradıcı kollektivin
əməyini qeyd etmək lazımdır. Tamaşanın musiqi rəhbəri və dirijoru Xalq artisti
Fəxrəddin Kərimovdur. O, səhnədə ifaçı heyətinin idarə edilməsində böyük
məharət nümayiş etdirmişdir. Tamaşanın baş xormeysteri Xalq artisti Gülbacı
İmanova, baletmeysteri Ceyhun Qubadovdur. Tamaşada Ü.Hacıbəyli adına Azərbaycan
Dövlət Simfonik Orkestri, Azərbaycan Dövlət Xor Kapellası, F.Əmirov adına
Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblı (bədii rəhbər Xalq artisti Ağaverdi
Paşayev) iştirak edirdilər. Tamaşa boyu Nəsiminin qəzəllərini "Nəsimi
poeziyası” bədii qiraət müsabiqəsinin qalibləri Fərid Bağırov, Ağaəli Kərimzadə
səsləndirmişlər. Tamaşanın parlaq və baxımlı alınmasında geyim və eskizlər üzrə
rəssam Nazim Yunusov, instalyasiya - Cavid
İmamverdiyev, işıq üzrə rəssam Zərrabin Əliyevanın böyük əməyi olmuşdur.
"Nasimi-Passion” vokal-xoreoqrafik tamaşasında "Nəsimi” rolunu
Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının solisti Taleh Yəhyayev ifa
etmişdir. O, səhnədə vokal və artistik xüsusiyyətlərinin vəhdətinə nail olaraq,
obrazı bacarıqla aça bilmişdir. Əlbəttə ki, tamaşada solist, xor, orkestr və
baletin dərin əlaqəli ifası əsərin mənasını və məzmununu rəngarəng cizgilərlə
tamaşaçıya çatdırır. Ümumiyyətlə, tamaşa Nəsimi dövrü, Nəsiminin keşməkeşli
həyatı və faciəli ölümü haqqında hekayəni şair Nəsiminin sözləri, bəstəkar
Firəngiz Əlizadənin musiqisi vasitəsilə inandırıcı surətdə ifadə edir.
"Nasimi-Passion” 2019-cu ilin son günlərində
layiqli surətdə "Nəsimi ili”nə yekun vurdu. Lakin Nəsimi poeziyasına maraq
bununla bitəcəkmi? Məncə, yox. Nəsimi dühası və Firəngiz Əlizadənin musiqi
təfəkkürü zamanın fövqündə duran bir tamaşanın ərsəyə gəlməsinə təkan verdi.
Səhnəmiz yeni bir əsərlə zənginləşdi. Bu əsər hələ uzun illər boyu səhnədə
yaşayaraq, neçə-neçə təfsirlərə, yeni əsərlərin yaranmasına yol açacaq.
Cəmilə Həsənova,
Sənətşünaslıq
üzrə elmlər doktoru,
professor