Epizodik rolların mahir ifaçısı
"Cavanlıqda
nədənsə həmişə darıxırdım, həmişə narahat idim. Məni ovunduran, mənə təsəlli
verə bilən bir iş axtarırdım. Ancaq onun nə olduğunu dərk edə bilmirdim. Bir dəfə
Şəkidə klubun yanından keçirdim. Gördüm çalıb-oynayırlar. Orda Mahmud adlı bir
oğlan var idi. O, məni apardı kluba. Rəhbərimiz rejissor, artist, həm də müəllim
Baxşəli Axundov idi. O vaxtdan, yəni 1921-ci ildən mənim teatr həyatım başlandı”. SSRİ Xalq artisti İsmayıl Osmanlı sənət
taleyindən söhbətinə həmişə bu sözlərlə başlayardı. Sənətin çətin, əzablı
yollarından doymadan danışardı. Tamaşaçıların ona məhəbbətindən qürur duysa da,
bu barədə təvazökarlıqla söz açardı.
Bəxti
onda gətirir ki, Möhsün Sənaninin Bakıdan Şəkiyə qastrola gəlməsi, kiçik dram dərnəyində
aktyorluq edən İsmayıl Osmanlının onunla görüşüb Azərbaycanın rayonlarına birgə
qastrola çıxması səhnə həvəsini daha da artırır. Sonra məşhur rejissor
Kirmanşahlının təklifilə 1928-ci ildə Tiflis-Azərbaycan teatrına dəvət edilir.
Bir il sonra Azərbaycan Dövlət Dram Teatrı (o zaman Bakı Bədaye Teatrı
adlanırdı) Osmanlını öz səhnəsinə dəvət edir. Şəmsəddin Abbasovun "Qələbə”
pyesindəki traktorçu Bəhram rolu ilə Osmanlı fəaliyyətə başlayır. Aktyorun ilk
böyük uğuru isə C.Cabbarlının "1905-ci ildə” pyesinin tamaşasında Bahadur bəy
obrazı olur”.
İ.Osmanlı
o zaman Cabbarlı ilə bir teatrda işləyirdi. İsmayıl Hidayətzadə ilə bir səhnəyə
çıxdığına görə həmişə söhbətlərində özünü xoşbəxt sanırdı: "O vaxt belə
düşünürdüm ki, mənə daha məktəb lazım deyil, İsmayıl Hidayətzadənin zərgər işi
mənə böyük məktəb idi. Rolda başqalaşmaq, dəyişmək üçün onun sənəti mənə bir dərs
oldu”. O vaxtdan İ.Osmanlı böyük sənət yoluna belə qədəm qoyur. Adamları daha
yaxından müşahidə etməyə başlayır.... Beləcə, onun teatr və kinoda oynadığı
rollar siyahısına 200-ə yaxın irili-xırdalı rol yazılır. Azərbaycan realist sənətinin
baniləri - C.Zeynalov, M.A.Əliyev, R.Təhmasibin onun yaradıcılığında mühüm rol oynadığını sonralar həmişə etiraf
edir... Sənət yoldaşları, vaxtilə onunla bir səhnədə tərəf-müqabil olan
insanlar isə İsmayıl Osmanlını böyük aktyor olmaqla bərabər, xeyirxah insan
kimi xatırlayırlar.
İsmayıl Osmanlının qrim otağı
İsmayıl
Osmanlı ilə uzun illər səhnədə çalışdığını deyən Xalq artisti Rafiq Əzimov
teatrda oynadığı əksər rolları vaxtilə İsmayıl Osmanlının da oynadığını deyir:
"İsmayıl Osmanlı istər Qərb, istər rus dramaturgiyasında, istərsə də Azərbaycan
klassik ədəbiyyatından müxtəlif rollar oynayıb. Mən görməsəm də, o vaxt Ələsgər
Şərifovun quruluşunda Aleksandr Ostrovskinin «Cehizsiz qız»ı əsasında
hazırlanan tamaşada Karandaşev rolunda İsmayıl Osmanlı çıxış edib. İsmayıl
Osmanlının oynadığı həmin obraz sonradan mənə həvalə olundu. O vaxt onunla səhnədə
tərəf-müqabil Fatma Qədri idisə, mənimlə Amaliya Pənahova oldu. Yəni Osmanlının
yaratdığı obrazlar silsiləsindən mənim oynadığım obrazlar çoxdur. Professor
İlham Rəhimli mənim yaradıcılığımı həmişə İsmayıl Osmanlının yaradıcılığına bənzədir.
Onun zərgər kimi aktyor olmağını, rol üzərində dəqiqliklə işləməsini, müxtəlif
xarakterik rollarda özünəməxsus oynamasını mənim yaradıcılığımla müqayisə
edir”. R.Əzimov həmkarını oynadığı bütün rolları peşəkarlıqla və xüsusi
istedadla ifa edən aktyor kimi xatırlayır: "Onu «epizodik rollar ustası»
adlandırırlar. Mən hələ məktəbli olanda onun oynadığı tamaşalara baxanda, demək
olar ki, onun baş rolları oynamadığını görürdüm. Aktyor yalnız epizodik
rollarda oynayır və onları yüksək səviyyədə elə təqdim edirdi ki, həmin obrazlar
baş rollarla bir cərgəyə yüksəlirdi. Bu gün də onun rolları məhəbbətlə
xatırlanır. Xüsusən, yaşlı aktyorların və o vaxt onu səhnədə görənlərin xatirəsində
ifası yaxşı qalıb». İ.Osmanlı ilə bir çox tamaşalarda tərəf-müqabil olduğunu
deyən R.Əzimov «Dəli yığıncağı», «Xəyyam», «Vaqif» və s. tamaşalarda
oynadıqlarını xatırlayır: «Vaqif»
tamaşasında İsmayıl Osmanlıya Vidadi rolu, mənə də onun dublyorunu oynamaq
tapşırıldı. Biz bir-birimizi təbrik etdik və Füzuli meydanına qədər birlikdə gəldik.
"Vaxtilə bu rolu Əli Qurbanov oynayıb. Sazı da özü çalarmış. Mən də vaxtilə tar
dərnəyinə getdiyimdən, saz çalmağı da bilirəm. Həmişə Vidadi rolunu oynamaq və
tamaşada sazı canlı çala bilmək arzusu ilə yaşamışam”. İsmayıl Osmanlı bu sözləri eşidəndə «indi necə
olacaq, mən rolu oynayanda fonoqrama çalacaq, sən oynayanda canlı?» deyib, üzümə
baxdı. Mən də «bu, mənim arzumdur» - dedim. Beləcə, Həsənağa Turabov Vaqif, mən
Vidadi rolunda çıxış edəndə, butafor saz əvəzinə həqiqi sazda çaldım.
R.Əzimov
İsmayıl Osmanlını xeyirxah insan kimi xatırlayır: "Xüsusən gənclərə qarşı onun
isti münasibəti vardı. Tale elə gətirdi ki, mən onun qrim etdiyi stoldan
istifadə edirəm. Hər dəfə də güzgü qarşısında oturanda onu xatırlayıram».
İ.Osmanlı ilə həmçinin filmlərdə tərəf-müqabil olduğunu deyən aktyor xüsusən
«Yeddi oğul istərəm» filmini xatırlayır: «İsmayıl Osmanlı həmin filmdə Kələntər
dayı, mənsə Şahsuvar rolunda oynayırdım. Kələntər dayı onun şah obrazına
çevrildi. O, bu rolu olduqca gözəl oynadı. Bir gün də qrim otağında onun
öz-özünə bərkdən deyindiyini gördüm: «Niyə mən bu rola çəkildim» deyirdi.
Tamaşaçılar ona məktub yazaraq, xoşagəlməz ifadələr işlədirdilər. O, əlindəki məktubu
mənə uzadıb «oxu» dedi. Məktubu oxuyub dəhşətə gəldim. «Görün obrazı necə
ustalıqla yaratmısınız ki, tamaşaçı dözməyib öz iradını bildirib» - deyə onu
sakitləşdirməyə çalışdım. Həmçinin «Ulduzlar sönmür» filmində onun oynadığı
Hacı Zeynalabdin Tağıyev çox uğurlu alınmışdı. İsmayıl Osmanlı Tağıyev obrazını
- həm millətpərəst, həm xalqını sevən xeyriyyəçi kimi çox gözəl yaratmışdı. Bu
filmin başı bəlalı oldu. Ulu öndər Heydər Əliyevin sayəsində film xilas oldu. O
vaxt Bakı erməniləri Heydər Əliyevə məktub yazaraq «Nə üçün millətçi Nərimanovu,
milyonçu Tağıyevi gənclərə nümunə kimi təqdim edirsiniz? Amma ulu öndər böyük
xeyirxahlıq göstərərək büroda bu məsələni həll etdi. Filmin 40 gün
kinoteatrlarda nümayiş etdirilməsi ilə bağlı göstəriş verdi. Filmlərdəki
rollarına görə o, SSRİ Xalq artisti adına layiq görüldü».
Mənfi adamların obrazını elə oynayırdı ki...
"İsmayıl
Osmanlını səhnədə ilk dəfə 1952-ci ildə gördüm. O zaman ustad sənətkarın 50
yaşı tamam olmuşdu”- deyən Xalq artisti, tanınmış rejissor Ağakişi
Kazımov aktyorun oynadığı hər rolun tamaşaçılar tərəfindən böyük sevgi ilə
qarşılandığını söyləyir: "O zaman İsmayıl Osmanlı Milli Dram Teatrında
Aleksandr Şirvanzadənin "Namus” dramının tamaşasında rol almışdı. İlk səhnədən
artist təbiiliyi, emosionallığı və yumoru ilə tamaşaçıları valeh etdi. Bu obraz
Osmanlının sənətkarlığı sahəsində kiçik olsa da, tamaşanın əsas obrazlarından
birinə çevrilmişdi”.
İsmayıl
Osmanlını sadə, istiqanlı, xüsusilə gənclərə böyük hörmət bəsləyən insan kimi
xatırlayan rejissor onunla yaxından ünsiyyətdə olduğunu deyir: "Tale elə gətirmişdi
ki, mən Osmanlı ilə çox yaxından ünsiyyət qura bildim. O da yeri gəldikcə, öz
keçmişindən, işlədiyi aktyor və rejissorlardan, oynadığı tamaşalardan mənə həmişə
danışardı. Osmanlının sənət yolunda yavaş-yavaş inamla irəlilədiyinin şahidi
olurdum. Onun ifa etdiyi ən kiçik obraz belə Azərbaycan teatrının sənət nailiyyəti
sayılırdı. Yaratdığı bütün obrazlar, qazandığı müvəffəqiyyətlər Osmanlını tamaşaçıların
ən çox sevdiyi aktyorlardan birinə çevirmişdi. Dramaturgiyada elə surətlər var
ki, onların müvəffəqiyyəti, demək olar ki, əvvəlcədən müəyyən olunur. Məsələn,
Otello, Vaqif, Aydın, Hacı Qara, Hacı Əhməd və Balaş rollarını orta səviyyəli
bir artist oynasa belə, rolun harasındasa azdan-çoxdan öz istedadını büruzə verə
bilirdi. Osmanlının yaradıcılığında isə belə rollar demək olar ki, yox idi”.
Osmanlının yaradıcılıq yolunun çətin və mürəkkəb keçdiyini deyən A.Kazımov
bildirir ki, aktyor öz istedadı ilə maraqlı aktyor olduğunu kiçik rollarda da
sübut edib: "Osmanlı hər obrazda bir insan taleyinin zəngin dərinliyini məharətlə
açırdı. Ən kiçik rolda belə gözlənilməz xarakterik xüsusiyyətlər tapır, hər dəfə
yeni obraz yaradırdı, hər dəfə yeni rollarında səhnəyə yeni fikirlər, böyük bir
insan aləmi gətirirdi”.
A.Kazımov
səhnədə bütün obrazların xarakterinin Osmanlı tərəfindən psixoloji baxımdan tam
əsaslandırıldığını deyir. Yəni aktyor mənfi adamların surətini elə oynayırdı
ki, tamaşada onun pis adam olmasına şübhə yeri qalmırdı: "Osmanlı obrazın
daxili aləmini, onun bütün xüsusiyyətlərini sənətkarcasına təqdim edirdi”.
A.Kazımovin
sözlərinə görə, İ.Osmanlı onun rejissorluğu dövründə Nodar Dumbadzenin "Darıxma, ana” pyesində İsidor
Cakeli obrazında səhnəyə çıxıb: " Bu, sənətkarın son rolu idi”- deyə rejissor
xatırlayır: "Bu obraz haqqında o vaxt mətbuatda xeyli xoş sözlər yazıldı. Buna
baxmayaraq, Osmanlı obraz üzərində işini dünyasını dəyişənə qədər davam
etdirdi. Çünki o, hər bir rolunda obrazı tam tapmayana qədər çox narahat
yaşayırdı. Bu xüsusiyyəti onunla işləyən kino rejissorları da təsdiq edirdilər.
Osmanlı 22-dən artıq filmə çəkilib. Rolun təsir qüvvəsi həm ifaçının, həm də
obrazın, hətta tamaşaçıların səviyyəsindən asılıdır. Hər aktyor bütün rollarında
tamaşaçıların hamısını razı sala bilməz. Lakin mən indiyə qədər elə bir
tamaşaçıya rast gəlməmişəm ki, o, Osmanlının sənətkarlığından böyük zövq
almasın”.
Aprelin
24-də milli teatr və kinomuzun epizodik rollar ustasının 115 illik yubileyidir.
"İsmayıl Osmanlı xoşbəxt sənətkardır ki, onun adı kino və teatr tariximizdə
özünə yer qazanıb” deyən həmkarları və tamaşaçıları isə onu həmişə eyni məhəbbətlə
xatırlayırlar. Əbədilik də budur...
Təranə Məhərrəmova