Ədəbiyyatsız dünya
Ədəbiyyatsız
dünya necə olardı? Mənim üçün bunu təsəvvür etmək çox çətindir. Çünki
ədəbiyyatın məni xilas etdiyini hər məqamda hiss etmişəm.
Mən
matros, yaxud da pinəçi olmaq istəyərdim. Çünki bu iki peşə mənə çox romantik
gəlir. Həyatın dənizlərdə keçir, maraqlı və fərqli hadisələrlə qarşılaşırsan.
Bəlkə də uzaqlara getmək arzusundan bu istək məndə həmişə olub. Pinəçiliyi də
çox sevirəm. Məncə, bu işdə yaradıcılıq var. İnsanların yırtıq-sökük
ayaqqabılarına can verirsən. Ümumiyyətlə, ayaqqabıların məndə hüznlü tərəfi
var. Bilmirəm, nədəndir. Amma hesab edirəm ki, insanların taleyi
ayaqqabılarından oxunur. Bu ayaqqabılara təzədən yaşamaq şansı verən də
pinəçilərdi. Bir növ yazıçılar da elə deyilmi? Onlar da kağız üzərində
istədiklərinə can verir, istədiklərini öldürür. Öldürmək demişkən... Hərdən
düşünürəm ki, yazmasaydım yəqin ki, killer olardım. Qatil olmaq potensialımı
ədəbiyyat həmişə məhv edib.
Hərdən
tez-tez xatırlayıram. Xatırlayıram ki, bir adam vardı, biz onunla ruhi
xəstəxanaya gedirdik. Orda yüzlərlə xəstə ümidsiz, parıltısı itmiş gözlərlə
bizə baxırdı. Biz evdən gətirdiyimiz yeməyi yanına gəldiyimiz xəstəyə verirdik.
Gözlərindən yaş axa-axa yeməyi mədəsinə ötürürdü. Mən onun parçalanmış üzünə
baxıb darmadağın olurdum. Deyirdim ki, görəsən, bu mənzərəni necə silə bilərəm?
Necə edə bilərəm ki, gecələr onun ağlaya-ağlaya yemək yeməsini gözümün qabağına
gəlməsin?
O
zaman ədəbiyyat əlimdən tutdu. Özüm üçün bir deviz yaratdım. Həyatımın devizi
bu: "Yaşadığım bütün faciələr ədəbiyyat olacaq”. Bu devizi tapdığım gün
xoşbəxt oldum və artıq həyatımda baş verən bütün hadisələrə yazı kimi
baxdım.
***
28
may tərəfdə, Səməd Vurğun parkına yaxın bir yerdə "Bıstro" kafesi
var. Yolunuz düşəndə qapısını açıb içəriyə baxın bir. Kasıb, boz görünüşlü
adamlar ayaqüstü yemək yeyirlər. İçəridəki hər şey köhnə zamanları xatırladır,
bəzən buranın daimi sakinləri də mənə Sovetdən qalma əşyalar kimi gəlir. Bir
dəfə ora gedəndə gördüm ki, yırtıq kostyumlu kişi əlindəki qədəhi başı üstünə
qaldırıb qarşısındakı ağ saçlı, ağ saqqalı kişiyə deyir: "Ən pis günümüz
belə olsun!" Ventilator, rus mahnıları, ayaqüstü içki içən müştərilər,
onlara xidmət edən sarışın, göy gözlü qadın da dəyişməyib, eynən həyat kimi.
Burda qarnını doyuranlar vağzala gedəcək, gecələyəcək yer axtaracaqlar. Onlar
sabaha ümidlidirlər, ürəkdən sağlıq deyirlər...
Ədəbiyyat
o adamların yanındadır. Buna bütün qəlbimlə inanıram. Məsələn, hərdən mənə elə
gəlir ki, bu kafeyə Maksim Qorki gəlir. Şeşə bığlarını eşələyə-eşələyə içki
içən adamlara baxır və sonra da gedib "Özgə qapılarında” əsərini
yazır.
***
Yağışa
baxırdıq dayanacaqda... Tanımadığım bir qızla. Sonra bir qadın gəldi,
gözlərinin həbsinə düşdük. Biz yağışa baxırdıq, o bizə. Bir adam da gəldi,
dayanacağın altında dörd adam olduq. O da deyindi ki, bunu 10 minə düzəldiblər,
amma damcılar üstümüzə şığıyır. Qəfil yoldan sürətlə bir maşın keçdi, üstümüzü
batırdı. Ağzımı açıb söymək istədim, sözlər söyüşə çatanda dayandı. Qız mənə
baxıb güldü: "Gərək söyəydiniz" dedi. Mən də gülümsündüm və şairanə
bir cavab verdim: "Yağışı söyüşlə çirkləndirmək olmaz".
Hərdən
öz-özümə düşünürəm. Yağışdan şeir yazasan, amma "yağış” sözü olmaya.
Sevgidən şeir yazasan, amma "sevgi” sözü olmaya. Mən o gün o dayanacağın
altında bir şeirin tısbağa kimi arxası üstə çevrildiyini gördüm...
***
Hər
gün məhəlləmizə gəlir o qoca. Qatıq satan qocanı deyirəm. Mən ondan hekayə
yazmışdım, alınmamışdı, cırıb atmışdım. O mənim obrazımdı. Heç cür onu yaza
bilmirəm. Qaçqındı, arvadını itirib. Yeriyəndə elə bil çertyoj çəkir. Ayaqları
əyri-üyrüdür, hər dəfə o yeriyəndə qəribə oluram: sanki balaca-balaca yer
kürəsi buraxır arxasınca. Əlini dovşan qulağı kimi başına qoyub salamlaşır
adamla. Gülməyi də qəribədir, qəfil yağan yağışa bənzəyir, yağır, yağır, sonra
da tez kəsir. Hər dəfə onu görəndə içimdə yazmaq eşqi yaranır. Sonra ağ kağızla
təkbətək qalanda yaza bilmədiyimin fərqinə varıram.
Küçələr
ədəbiyyatla doludur. Yaza bilmədiyimiz ədəbiyyatla.
Mən
bütün bu hadisələri ona görə danışdım ki, ədəbiyyat hər an yanımızdan keçib
gedir, hər dəqiqə onun hənirini üstümüzdə hiss edirik.
Bəzən
bu sualla tez-tez rastlaşırıq:
"Ədəbiyyat
oxuyanda nə olur ki?”
"Səfillər”
əsərində heç kimin evinə qəbul etmədiyi oğru Jan Valjana keşiş öz qapısını
açır, ona yemək verir, süfrə başında oturdur, yatızdırır. Gecənin bir vaxtı isə
Jan Valjan gümüş şamdanları oğurlayır. Onu qulaqlayıb gətirən polis nəfərlərinə
keşişin verdiyi cavab oğrunun içində yatan vicdan hissini oyadır:
"O
şamdanları mən ona hədiyyə etmişəm”.
Kitablar,
ədəbiyyat bizim hamımıza keşişin dediyi sözləri deyir. Biz o sözləri qulaq
ardına vuracağıq, ya dinləyəcəyik, bu artıq öz işimizdi... Əsas olan odur ki,
kitablar bu mesajı bizə ötürür. Vicdanı olmayan, belə bir hissi bədənində
aparat kimi daşımayan adamları ədəbiyyatın, kitabın dəyişmədiyini sübut kimi
göstərmək axmaqlıq, əbləhlikdir. Axı ədəbiyyatın və yaxud kitabların belə bir
missiyası yoxdur: kəramət onu oxuyan adamın özündədir.
Ayxan
Ayvaz