Ədəbiyyatda humanist aksiyalara ehtiyac var?
Səhhətində problem olan və ya fiziki qüsurlu insanlara kömək
məqsədilə ədəbiyyatda humanist aksiyaların keçirilməsi yeni deyil. Hansısa
yazıçı əsərinin satışından əldə edilən pulu kiminsə müalicəsi üçün köçürür və
s. Ancaq xarici ölkələrdə artıq ənənəyə çevrilən aksiyalar da var. Xəstəlikdən
əziyyət çəkən insanların xəstəlikləri - daun sindromu, xərçəng, hemofiliya,
talassemiya və s. haqda əsər yazan və həmin nəşrlərin satışından əldə edilən
pulu xəstələrin ailəsinə yönəldən
addımlar atılır. Hələlik bizdə bu tip aksiyalara rast gəlinməsə də, ədəbiyyat
adamları əksərən bunu aktual hesab edirlər.
"Müzakirə”mizdə ədəbiyyatın bu "missiyasına” birmənalı yanaşmayanlar
oldu.
Humanitar aksiyalar bütün dünyada
keçirilməlidir
Yazıçı Elçin Hüseynbəyli xəstəliklərlə
bağlı mövzunu sevmədiyi üçün bu barədə yazmadığını və hətta yazmayacağını
deyir. «Hesab edirəm ki, yazıçıdan bu gün sahə mövzuları gözləmək lazım deyil.
Hər hansı bir yazıçının ailəsində hansısa bir hadisə baş verərsə, o yaza bilər.
Ancaq düşünmürəm ki, kimsə konkret bir xəstəlik haqqında düşünsün və onu yaza
bilsin». Yazıçı hesab edir ki, müxtəlif mövzularla bağlı aksiyalar keçirmək mümkündür
və insanlar bunu edirlər: "Tutaq ki, bir neçə yazıçı yığışır və hər hansı bir
xəstəliklə bağlı xeyriyyə tədbiri – məsələn, imza günü keçirir. Həmin tədbirdən
yığılan pullar da xəstəlikdən əziyyət çəkən insanlar üçün yönəlir. Təəssüf ki,
bu gün Azərbaycanda oxucu olmadığına görə, yazıçılar da bu aksiyanı keçirə
bilməz”. E.Hüseynbəyli hesab etmir ki, əgər bu tip aksiyalar xarici ölkələrdə
keçirilirsə, bizdə də təşkil olunması mütləqdir: «Xarici ölkələrdə müxtəlif
festivallar keçirirlər. Bu o demək deyil ki, biz də onları təkrar etməliyik.
Hər bir tədbirin öz spesifikası var. Biz fərqli festivallar keçiririk. Hər bir
ölkələrdə spesifik ideyalar formalaşır. Təbii, onunla razıyam ki, humanist
aksiyalar bütün dünyada keçirilməlidir. Ancaq bunlar çox fərdidir».
Belə mövzulara hazır
deyilik
Ədəbiyyatşünas, tənqidçi Rüstəm
Kamal bu tendensiyanı dəstəkləyir. O, deyir ki, Avropada belə bir ənənənin olması
sevindiricidir: "Bu, Avropa xeyriyyəçilik ənənəsinin tərkib hissəsidir. Təəssüf
ki, bizdə xeyriyyəçilik institutu və fəlsəfəsi həyat tərzinə çevrilməyib. Buna ancaq
təəssüflənmək olar. Çünki zəngin təbiət resurslarına malik, mentalitetində xeyirxahlıq,
başqasının dərdinə şərik olmaq duyğusallığı olan bir ölkədə xeyriyyəçilik bir institut
səviyyəsində bərqərar olmalı idi. Ancaq bunu müşahidə etmirik”. Tənqidçi hesab
edir ki, bu xeyriyyəçilik ədəbiyyatın da ayrılmaz hissəsinə çevrilməlidir. Cəmiyyətdə
sağlamlığını itirmiş insanlar haqqında kitablar yazılmalı, onların obrazları yaradılmalıdır:
"Bu kitablar mütləq nikbin ruhda yazılmalıdır. Həmin əsərlər müxtəlif xəstəliklərdən
əziyyət çəkən, fiziki qüsurlu insanlara həyat eşqi aşılamalıdır. Bu əsərlərin əsas
emosional cövhəri həyata bağlanmaq, sabaha ümid olmalıdır. Təəssüf ki, bizim ədəbiyyatda
hələ bədbinlik, saxta nihilizm, mənasız kinayə hökm sürdüyü üçün bu cür mövzulara
müraciət etmirlər. Bu tipli mövzuları qələmə almaq üçün həmin müəlliflərin özləri
də gərək o mövzulara hazır olsunlar. Ancaq hələ ki, ədəbiyyatımızda bu cür mövzulara
hazır olan müəlliflər demək olar ki, görünmür”. R.Kamal belə bir ənənənin yaranmasını, bu cür aksiyaların geniş
vüsət almasını nəinki arzulayır, hətta o cür aksiyalardan əldə edilən gəlirin müvafiq
fondlara köçürülməsinin tərəfdarıdır: "Təəssüf ki, bizdə kitab menecmenti yoxdur
ki, bu da başqa bir problemdir. O tipli kitabların satışı, yayılması məsələləri
gərək həllini tapsın. Yəni bu, kompleks məsələdir. Yazıçı bu kitabı yazdı, ancaq
onun satışı, təbliği daha çətin məsələdir. Çünki yazmaq məsələnin bir tərəfidir.
Bizdə oxucu problemi ilə bərabər, kitab satışı və yayımı məsələsi də problem olaraq
qalır”. Ədəbiyyatşünas hesab edir ki, bu cür məsələlərə cəmiyyətin ümumilikdə diqqətini
yönəltmək lazımdır: "Yazıçıları, ədəbiyyat adamlarını, vətəndaş cəmiyyətini, müəllimləri,
jurnalistləri bu mövzuya cəlb etməklə ölkədə rezonans yaratmaq, bu məsələyə diqqəti
artırmaq olar». R.Kamal hesab edir ki, həmçinin bizim ədəbiyyatda hələ xeyriyyəçi
obrazının olmamağı, xeyriyyəçiliyin bir sistem kimi mədəniyyətimizdə oturuşmamağı,
bu cür aksiyaların keçirilməsinə mane olur: «Buna bizim mentalitetimiz də, ədəbiyyatımız
da imkan verir. Söhbət irfan, təsəvvüf ədəbiyyatından
gələn ənənədən gedir. Sadəcə, sistem özü yaranmalıdır, əks təqdirdə bu ötəri addımlar
kimi qalacaq. Digər tərəfdən, bu mövzuya müraciət edəcək müəlliflərin özlərinin
də müəyyən imkanları olmalıdır. Çünki yazıçıların yaşam səviyyəsinin yüksək olmadığı
məlumdur. Qonorar sistemi yoxdur, nəşriyyatlar müəlliflərə qonorar ödəmir, yazıçılar
əsərlərindən lazımi gəliri əldə edə bilmirlər, kitabın satışı yoxdur. Ancaq bu cür
mövzuları sifarişlə də həyata keçirmək olar. Ayrı-ayrı təşkilatlar bunu öz öhdələrinə
götürə bilərlər. Bizdə müəyyən janrların axsaması da buna imkan vermir”. Ədəbiyyatşünas
hesab edir ki, bizdə pedaqoji mövzuda yazılan əsərlər də olmalıdır. Dünya ölkələrində,
məsələn elə Rusiyada pedaqoji mövzularda əsərlər yazılır. Məktəb mövzusunda filmlər
çəkilir, bədii əsərlər meydana çıxır: "Bizim ədəbiyyat sahəsində bu cür yazıçıları
da yetişdirmək olar. Bu mövzularda ixtisaslaşan yazıçıları da yetişdirməyin vaxtıdır.
İdman, məktəb, xeyriyyəçilik mövzusunda yazanları formalaşdırmaq lazımdır. Bu cəmiyyətin
və ədəbiyyatın özündən gəlməlidir. Bizim sözümüzün imkanları böyük olmalıdır. Məsələn,
Türkiyədə siyasi, idman mövzusunda yazan yazarlar var. Onlar müxtəlif ödüllər alırlar.
Hətta bu mövzuda yazan yazarlar üçün xüsusi mükafatlar təsis olunmalıdır ki, müəyyən
adamlar bu mövzuların içindən gəlib onları qələmə alsınlar. Yazıçılar Birliyi, ya
ictimai təşkilatlar nəzdində mükafatlar olmalıdır ki, bu mövzuda yazan yazıçılara
verilsin. Bu da bir növ onları həm maddi, həm də mənəvi cəhətdən ruhlandırar”.
Bu tip ədəbiyyatın
yaranması aktualdır
"Əslində ədəbiyyat təşkilatlanmalıdır” deyən yazıçı Orxan Fikrətoğlunun fikrincə, yazıçı idealı vətəndaş əxlaqına
yiyələnməli, cəmiyyətdə olan xəstəliklər sosial müstəviyə çıxarılmalı, ictimai müzakirələr
keçirilməlidir və bundan təsirlənən və ya ilham alan şair, yazıçı bu haqda yazılar
yazmalıdır: "Ən böyük problem budur ki, ictimai və sosial sifariş, xəstəliklərin
müzakirəyə çıxarılmamağı və cəmiyyət tərəfindən gündəmə gətirilməməyi, təəssüf ki,
bugünkü yazıçıların dəblə yazması bu məsələləri arxa planda saxlayır. Ümumiyyətlə,
nəinki bu xəstəliklər haqqında, əslində cəmiyyətdə çözüləsi olan məsələlər ədəbiyyatda
yoxdur. Bir çox mövzular var ki, ədəbiyyatın diqqətindən uzaq qalıb. Məsələn, Qarabağ
mövzusu yoxdur. Radikal dini təşkilatlara qoşulmuş azərbaycanlıların həmin
təşkilatlara qoşulması sualı açıq qalıb. Ümumiyyətlə, mərhəmət hissinin cəmiyyətdə
bərpa edilməsi üçün bu tip mövzuların ədəbiyyatda nəinki yer almasına, hətta
geniş təbliğ olunmasına ehtiyac var”. Öz yaradıcılığında müharibə, gənclərin radikal
qruplaşmalara qoşulması, psixoloji problemləri olan gənclər haqqında mövzulara
yer ayırdığını deyən O.Fikrətoğlu hesab edir ki, bu məsələlər konseptual olaraq
müəyyən qurumlar – Səhiyyə Nazirliyi, Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri üzrə
Dövlət Komitəsinin təşviqi ilə həyata keçirilməlidir: "Yəni bu, onların ədəbiyyatçılar,
yazıçılarla birgə işləmək işinin nəticəsi olmalı idi. Tutaq ki, yazıçılar üçün
müsabiqə təşkil olunmalı, sifarişlər olmalı idi. Yaxud bu ideya yazıçıların özlərindən
gəlməli idi. Həmçinin bu tip məsələlər ədəbiyyatçılar,
jurnalistlər tərəfindən gündəmə çıxarılmalıdır”. O.Fikrətoğlu bu tip
ədəbiyyatın yaranmasını aktual hesab etsə də, hələ həyata keçməsi üçün vaxtın
yetişmədiyini deyir: "Cəmiyyətdə bu haqda yazı yazan yazıçılar hələ yetişməyib.
Bu, ilk baxışdan çox sadə fikirdir, amma mənə elə gəlir ki, bir o qədər də mürəkkəbdir.
Bunun üçün həm də cəmiyyət formalaşmalıdır. Cəmiyyətin formalaşması, yazıçını da
formalaşdırır. Məncə, bütün bunlar kompleks şəkildə olmalıdır”.
Həm də yazıçının piar
məqsədi olur
Yazar Aysel Əlizadə bizim ədəbiyyat
aləmində xəstə insanlara, övladı xəstə olan ailələrə dəstək məqsədi ilə müxtəlif
aksiyaların keçirildiyini deyir. Belə ki,
kitabların satışından gələn gəlir həmin ailələrin ehtiyacına yönəldilir: "Bu cür
aksiyalar dəfələrlə olub. Hər hansı bir mövzuda yazmaq üçün isə stimul olmalıdır.
Əgər yazıçının kitabı satılmırsa, o niyə xəstəlikdən əsər yazmalıdır? Dünyada heç
bir yazıçı bunu təkcə xeyriyyəçilik məqsədi üçün etmir, həm də özünü piar üçün edir.
Bu, birmənalı şəkildə belədir”. Yazarın fikrincə, sosial mesaj, xeyriyyəçiliyə çağırış həm də insanları bu cür aksiyalara cəlb etmək
üçün piardır: "Bizdə isə insanları heç bir şeyə cəlb etmək çətindir. Düzdür, Azərbaycan
xalqı xeyriyyəçiliyə hazırdır və həvəslidir. Ancaq bunu kitabla həyata keçirməyə
hazır deyil. Hər hansı bir aksiyaya başlamaq üçün yazıçının mütləq stimulu olmalıdır.
Əvvəldən bilirsən ki, iflasa uğrayacaqsan, bunu niyə edəsən?”
Təranə Məhərrəmova