Ədəbiyyat dərsliklərində dəyişiklik lazımdırmı?
Orta məktəblər üçün ədəbiyyat və Ana dili dərsliklərində şair və
yazıçılar haqqında verilən bioqrafik məlumatlar bəzən standart olmaqla, şablon
xarakter daşımaqla illərlə bir-birini təkrarlayır. Bəzi kitablarda, ümumiyyətlə,
mətnlər yazıçı və şairlər haqqında heç bir məlumat verilmədən təqdim olunur.
Şagirdlərin bilgilərini zənginləşdirmək üçün müəlliflər hansı addımları atmalıdırlar?
Bəlkə şagirdin bilgisi "Məhəmməd Füzuli qəzəl şairidir, Mrzə Ələkbər Sabir
satirik şairidir və s.” tipli məlumatlardan o yana keçməməlidir? Ədəbiyyat
adamları haqqında məlumatların genişləndirilməsinə ehtiyac varmı? Və yaxud
bəlkə geniş informasiyalar şagirdlərin daha da yüklənməsinə səbəb olur?
"Uşaqlara elə şeylər öyrədin ki...”
"Müzakirə”mizdə iştirak edən Moskvada
yaşayan yazar Afaq Şıxlı orta
məktəb illərini xatırlayaraq bu günlə müqayisə aparır: "Orta məktəbdə oxuduğum
illər 1974-84-cü illərə təsadüf edir. O zaman bizə elə gəlirdi ki, dərsliklərdə
hər şey ətraflı yazılıb və hər şey elə belə də olmalıdır. Bəlkə də. Amma
olanlar elə də qalmalıdırmı? Dərsliklərdə etalon deyilən bir prinsip yoxdur və
olmamalıdır. Ana və Vətən dəyərlərindən başqa dünyada hər şey dəyişkənliyə
məruz qalmalıdır. Bu, həyatın qanunudur!” Rusiyada "Literatura” kitablarının
kifayət qədər mükəmməl və ətraflı olduğunu qeyd edən A.Şıxlı bildirir ki, bu,
fərdin mənəvi infişafına, vətənpərvər ruhda böyüməsinə, millətinə və torpağına
sevgisinə çox böyük təsir edir: "Beyinləri ağ kağız kimi təmiz olan uşaqlara
nəyin və necə tədris olunması çox mühüm məsələdir və böyük məsuliyyət tələb
edir. Qədim yunan filosofu Arispippin dediyi kimi: "Uşaqlara elə şeylər öyrədin
ki, gələcək həyatlarında onlara gərək olsun!” Belə baxanda, qeyri-adi heç nə
deməyib. Amma bu sözlərlə uşaqlarımızın təlim-tərbiyəsi, elmi haqda həqiqəti
sadə və bəsit formada elə gözəl izhar edib ki... başqa sözə ehtiyac qalmır”.
Yazarın fikincə, şair və yazıçıların harada doğulub, harada dünyasını
dəyişməsi, aldıqları ödüllər, tutduqları vəzifələr arasındakı boşluqları
onların zəngin həyat tərzləri, Vətənə xidmətləri, xalqın həyatında nə kimi rol
oynamaları ilə doldurmaq gərəkdir: "Bundan əlavə, yazarların əsərləri də gərək
bu günkü gəncliyə nəsə versin. Sovet dönəmindəki zamanın damarını tutan hekayə
və poemalar yazarın kimliyindən, ad-sanından, bu zamankı və ya o zamankı
statusundan asılı olmayaraq yenidən gözdən keçirilməli, yeniləri ilə əvəz
olunmalıdır”. Yazarın fikrincə, dərsliklərlə məşğul olan şəxslər bir uşaq həkimi qədər
məsuliyyət daşıdıqlarını bilməlidirlər.
Tarix fənninin obyekti?
Uşaq
dərsliyinin müəllifi Rafiq İsmayılovun fikrincə, şair və yazıçıların həyat və
yaradıcılığı tədqiqat mövzusu və qiymətləndirmə obyekti deyil: "Əvvəllər qəbul
imtahanlarının testlərində "Filan yazıçı və şairlər neçənci ildə anadan olub,
kim kimdən sonra yaşayıb və s. kimi suallar yazılırdı. İndi artıq bu cür
suallar önəm daşımır. Hər hansı şair və yazıçının həyat və yaradıcılığı tarix
fənninin obyektidir. Ədəbiyyatda isə əsas tədris obyekti mətndir. Yəni uşaq
mətni necə qavrayır, oradakı bədii ifadə və bədii təsvir vasitələrini necə
duyur, mətndəki əsas fikir və ideyanı müəyyənləşdirə bilirmi və s. Kurikuluma
görə də bu, önəm daşımır. Əgər müəllimlər bunu verirlərsə, bu, sadəcə olaraq
dərsliklərdə olduğu üçündür. Yəni heç olmasa uşaq Səməd Vurğunun Nizami ilə eyni vaxtda yaşamadığını,
yaxın dövrün şairi olduğunu bilməlidir. Ona görə də bu, heç vaxt qiymətləndirmə
predmeti ola bilməz”. Bütün hallarda orta məktəbdə müəllimlərin şagirdlərə
yazıçı və şairlərin bioqrafiyası haqqında məlumat verdiklərini bildirən
R.İsmayılov hesab edir ki, bunu uşağa araşdırma obyekti kimi də vermək olar ki,
hər hansı şair və yazıçı haqqında məlumat toplasın: "Dərsliyə düşən istənilən
informasiya səhəri gün testlərə düşür. İndi belə qəbul olunur ki, bütün bunları
uşağa əzbərlətdirmək lazım deyil. Məsələn, əvvəllər testdə «Rəsul Rzanın şeiri
hansı jurnalda çıxıb?» kimi suallar düşürdü. Bunu bilmək uşağa o qədər də vacib
deyil. Ümumiyyətlə, dərslikdə şair və ya yazıçı hansı dövrdə yaşayıb və ya
yaradıcılığı ilə bağlı hər hansı maraqlı məqamlar verilə bilər – bu, yalnız
uşağın intellekti üçündür, ədəbiyyatı bilmək üçün deyil. Ədəbiyyat fənninin
tədrisinin məqsədi tamam fərqlidir».
Xronologiyaya
daha çox yer verilir
60 saylı
Klassik Gimnaziyanın Ana dili və ədəbiyyat müəllimi Məlahət Əsgərovanın sözlərinə görə, dərsliklərin hər nəşrində
müəyyən dəyişikliklər yer alır. Yəni məlumatlar eyni şəkildə verilmir: "İndi
Azərbaycan dili dərsliklərinin özündə də ensiklopedik məlumatlar verilir. Əgər
ədəbiyyatda belə bioqrafik məlumatlar varsa, Azərbaycan dili dərsliklərində də
şair və yazıçıların həyatı ilə bağlı olan məqamlar və həyatlarında baş verən
hər hansı hadisələrlə bağlı bədii mətnlər ola bilər. Hesab edirəm ki,
ədəbiyyatı bilmək üçün bioqrafiyanı, xronoloji ardıcıllığı tam əzbər yadda
saxlamaq uşaq üçün o qədər də önəmli deyil. Sadəcə, şair və yazıçını yaxşı
tanıtdırmaq üçün onun haqqında maraqlı bir materialın, hər hansı bir epizodun
və ya yaşadığı dövrdə tutduğu mövqe və s. məqamların verilməsi daha önəmlidir”.
Müəllimə hesab edir ki, uşaqları cəlb etmək üçün indiki təqdimatları bir az da
maraqlı vermək lazımdır: "İndi bizdə xronologiyaya daha çox yer verirlər. Bəlkə
elə insan var ki, o, ədəbiyyatı daha mükəmməl öyrənmək istəyir. Bu baxımdan,
məlumatın verilməsi yaxşıdır. Ümumiyyətlə, dərslik elə olmalıdır ki, uşaq ordan
kifayət qədər material ala bilsin. Bəlkə o uşaq gələcəkdə başqa sahənin adamı
oldu, heç olmasa, qoy ədəbiyyatdan da müəyyən məlumatları bilsin”. M.Əsgərova
hesab edir ki, dərslikdə informasiyaların verilməsi yuxarı siniflər üçün daha məqsədəuyğundur:
"Çünki o yaşda materialı daha yaxşı qavrayır və yadda saxlayırlar. Uşaqlar
üçünsə dəqiq məlumatdansa hər hansı epizodların verilməsi daha yaxşıdır».
Eksperiment artıq yekunlaşmalıdır
"Bizim təhsil aldığımız dönəmlərdə (1991-2001-ci illər aralığı)
klassik ədəbiyyat nümunələri və nümayəndələri haqqında məlumatlar kiçik
siniflərdə tədris edilirdi. Yəni xronoloji baxımdan ədəbiyyat mövzuları və
dövrləri siniflərarası mərhələlərə məhz belə bölünmüşdü. Sonra bununla bağlı
son illərdə müəyyən məsələlər qaldırıldı. Doğrusu, mən də bu məsələni
dəstəkləyənlərdən biri idim”- deyən yazar
Günel Eyvazlı əslində zaman baxımından bu tip bölünməni yanlış hesab edir:
"Azyaşlılara asan həzm olunan mövzular gərək idi. Kamil, yetkin təfəkkürə malik
olmayan kiçik sinif şagirdi necə "Kitabi Dədə Qorqud”u, Nizami Gəncəvini, Füzulini,
Nəsimini anlaya bilərdi? Burada yalnız və yalnız əzbərləmə ola bilərdi. Dərk
etmə yox. Qaldırılan məsələ öz müsbət
həllini tapdı. Hal-hazırda ədəbiyyat dərsliklərində bu problem aradan
qaldırılıb”. Sualımıza məktəbin və dərsliklərin ümumi problemi kimi yanaşan yazar
hal-hazırda narazılığının hər mövzudan sonra verilən "Mövzu üzərində iş”
bölməsi olduğunu qeyd edərək bildirir ki, bu tip tapşırıqların dərsdə şagirdlərlə birgə
təhlili mümkün olduğu halda, nədənsə tapşırıqlar evə verilir. Belə ki, bütün
fənn dərslikləri (istər Ana dili olsun, istər ədəbiyyat) cədvəllərlə doludur.
Şagird dərs öyrənməklə bərabər, bütün günü cədvəl çəkməklə, xana doldurmaqla,
rəngləməklə məşğuldur: "Mən fürsət düşmüşkən buradan aidiyyatı şəxlərə müraciət
edirəm. Uşaqlarımızın taleyi ilə oynamayın. Əvvəllər mövzu haqqında
informasiyanı dərsliklərdən alırdıq və bu bəs edirdi. İndi müəllim bununla qane
deyil. İnnovativ, texniki inkişaf deyib şagirdlərə əlavə informasiyaları
internetdən toplamaq tapşırılır. Təsəvvürünüzə gətirin, şagird bütün günü mövzu
əzbərləyir (gün ərzində 6 fənn), tapşırıq yazır, üstəgəl, əlavə informasiya
tapmaqla məşğul olur, interneti axtarır. Bütün fənlər rəsm dərsidir sanki,
texnologiyadan belə şəkil çəkilir. Məgər əmək dərsi əyani dərs deyilmi? Qızlar
tikiş tikməməlidirmi? Oğlanlar emalatxanalarda vəsaitlərlə əyani tanış
olmamalıdırmı? 6-cı sinifin Texnologiya dərsliyi bizi əldən saldı. Bütün günü
mişar, balta, rəndə, dəmir kəsən dəzgah və müxtəlif vəsaitlərin şəklinin çəkilməsi
ilə məşğul olmuşuq. Buna cılız bir orqanizm tab gətirərmi?” Şagirdlərin asudə
zaman qıtlığının olmasını böyük problem hesab edən G.Eyvazlıın sözlərinə görə,
ibtidai siniflərdə belə rəsm, bədən tərbiyəsi kimi relaks (rahat) dərslər
müəllimlər tərəfindən çıxarılaraq riyaziyyatla əvəzlənib: "Yəni bu uşaq başını
yuxarı qaldırmasınmı? Qozbel, zəif gözlü olsunmu? Təhsil işçiləri
məktəblərimizdə eynək taxan şagirdlərin sayının sürətlə artmasına diqqət
yetiriblərmi? Nazirlikdən gələn nümayəndələr sinif otaqlarının ölçülərinin
norma daxilində olub-olmamasına fikir verirlərmi? Bəs havalandırma? Uşaqların
maraqlı asudə zaman keçirməsi üçün vaxt? Axı bütün bunlar sağlam nəsil
yetişdirmək üçün əsas şərtdir”. Yazarın fikrincə, əslində kurikulum sisteminə
görə, yaradıcı, mülahizə yönümlü bütün işlər sinifdə öz həllini tapmalıdır.
Dəsrlər rahat təşkil olunmalı, gərginlik və zorakılıq olmadan keçirilməli, uşaq
dərsdən həzz almalıdır: "Nədənsə sovet təfəkkürlü bəzi müəllimlərimiz əlavə
ixtisasartırma yönümlü kurslarda iştirak etsələr də, onu dərsə tətbiq etmirlər.
Yəqin ki, sadəcə, bu tip kurslarda vaxt keçirirlər. Bu da kitab və tədris
prosesi arasında tarazlığı pozur”.
Yazıçı və şairlərin bioqrayasının təqdimatına toxunan G.Eyvazlı
məsələn, 7-ci sinfin Ədəbiyyat dərsliyindən misal gətirərək bu nəşrdə heç bir
şairin və yazıçının doğum, yaradıcılıq dövrü haqqında məlumat verilmədiyini
bildirir: "Sadəcə, doğum və ölüm tarixi yazılıb. Hətta Çingiz Aytmatovun,
Viktor Hüqonun hansı ölkənin yazıçısı olması haqqında məlumat yoxdur. Ola bilər
ki, müəllim dərs izahı zamanı bunu qeyd edəcək. Ya da həmişə olduğu kimi bu iş
uşaqlara həvalə olunacaq, onlar bütün günü internetdə axtarış edəcəklər.
Halbuki axtarış sistemlərində öz dilimizdə olan informasiya olduqca qıtdır. Əlavə
dil bildiyim üçün biz informasiyaların çoxunu rus və ingilis dillərində əldə
edirik”. Bioqrafiyanın yazıçı və şair haqqında informasiya olduğunu bildirən
yazar hesab edir ki, bu məlumatlar dərslikdə uzun-uzadı verilsə belə,
əzbərlənməsi əsas şərt deyil, amma oxumaq mütləq vacibdir: "Çünki bu, bizə şəxs
haqqında, onun müəyyən səviyyəyə gəlməsi haqqında dolğun informasiya verəcək.
Yaşadığı dövr haqqında bizdə təsəvvür yaradacaq”. Dərsliklərimizdə müsbət
tərəflərin olduğunu qeyd edən yazar həmçinin nöqsanların da az olmadığını bildirir: "Məncə, məktəblilər
üzərində eksperiment artıq yekunlaşmalıdır. Dərslikləri hazırlayan zaman
məsələyə təkcə pedaqoqlar yox, psixoloqlar və sosioloqlar cəlb olunmalıdır.
Dərs yükü azaldılmalıdır. Məqsəd kübar və elit cəmiyyət quruculuğudursa,
estetik nəsnələrə də yer ayrılmalıdır. Uşaqlar gərgin riyaziyyat, fizika, kimya
kimi dərslərdən sonra musiqi dərslərində zövqlü musiqilər dinləməklə
beyinlərini dincəltməlidir. Daha filan bəstəkar filanıncı ildə filan operanı
yazıb rəqəmləri ilə beyinləri tıxaclanmamalıdır. Rübün yekununda summativ kimi
yeni tətbiq edilən imtahan növü bütün fənlərə tətbiq edilməməlidir. Çünki bu
cür yüklənmə uşqlarda kəkələmə, stress kimi xəstəliklərə yol açılmasına səbəb
olur. Mən şəxsən bu cür neqativ hadisələrin şahidiyəm. Uşaqlar stress
içindədirlər. İl ərzində verilən saysız imtahanlar uşaqlarımızı məhv edir.
Lütfən, bu haqda düşünün. Mən bir yazar olaraq yox, həm də övladımın, Vətənin
övladlarının gələcəyindən narahat olan
ana kimi danışıram”.
Təranə Məhərrəmova