“Dövlət cəza siyasətində azadlığın sərhədlərini daha da genişləndirir”
Prezident
İlham Əliyev fevralın 10-da "Penitensiar sahədə fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi,
cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi və cəmiyyətdən təcridetmə ilə əlaqədar
olmayan alternativ cəza və prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqinin
genişləndirilməsi barədə” Sərəncam imzalayıb. Bu sərəncam Azərbaycan dövlət
başçısının humanist siyasətinin növbəti təzahürü, həyata keçirilən sistemli və
genişmiqyaslı hüquqi islahatların tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilir. Ölkə
rəhbərinin imzaladığı sərəncam, onu zəruri edən şərtlər, bu sənəddən irəli
gələn digər məsələlərlə bağlı "Kaspi”nin suallarını "Konstitusiya”
Araşdırmalar Fondunun prezidenti, Ədliyyə Nazirliyi yanında Penitensiar Xidmətə Nəzarət üzrə
İctimai Komitənin üzvü Əliməmməd Nuriyev cavablandırır.
- Əliməmməd müəllim, fevralın 10-da imzalanan
sərəncamı necə dəyərləndirirsiniz?
- Sərəncam son 12 ildə pentensiar sahədə, cəza
siyasətinin humanistləşdirilməsi ilə bağlı aparılan islahatların növbəti
mərhələsinə start verir. Digər tərəfdən, bu sərəncamla nəzərdə tutulan
yeniliklər bütünlüklə ölkədə aparılan islahatlar kontekstində də nəzərdən
keçirilməlidir. Azərbaycanda siyasi, iqtisadi islahatlar həmahəng şəkildə
aparılır, digər sahələrdəki dəyişikliklər də bu islahatları tamamlayır və inkişaf
üçün yeni imkan və stimullar yaradır. Bu baxımdan, penitensiar xidmətin və
bütövlükdə cəzaların icrası ilə bağlı fəaliyyətin müasir dövrün tələblərinə
uyğun qurulmasını və səmərəli idarəetmənin təşkilini nəzərdə tutan sözügedən sərəncam
məhz zamanın ruhuna uyğundur.
- Sizcə, dövlət başçısının belə bir
sərəncam imzalamasını zəruri edən şərtlər nədən ibarət idi?
-
Azərbaycan bütün sahələrə yeniliklər, dinamizm və qabaqcıl standartlar gətirən
islahatlar mərhələsindən keçir və cəza siyasətinin liberallaşdırılmasına da bu
prizmadan yanaşılmalıdır. Penitensiar xidmətin fəaliyyəti və bütövlükdə
cəzaların icrası sahəsində yeni islahatlar bir tərəfdən hazırda ictimai
münasibətlərdə və cəmiyyətin həyatın bütün sahələrində baş verən sürətli
dəyişikliklərlə şərtlənirsə, digər tərəfdən mövcud problemlərin səmərəli
həllinə olan ehtiyac bunu zəruri edirdi. Bu baxımdan Cənab Prezidentin bu
təşəbbüsü həm müasir dövrün tələblərini nəzərə alır, həm də mövcud problemlərin
səmərəli həlli üçün yeni yanaşmalardan və qabaqcıl dünya təcrübəsindən
yararlanmağı təqdim edir. Cənab Prezidentin bu addımı həm də, zamanında atılıb
və pentensiar sahədə, cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi ilə bağlı indiyədək
əldə edilmiş təcrübədən effektiv yararlanmaq imkanı verir. Sərəncamın məzmununa
nəzər salsaq, diqqətlə təhlil etsək görərik ki, burada həm cəmiyyətin, həm
fərdin, həm də dövlətin maraqları nəzərə
alınıb. Uzun illərdir cəzaçəkmə müəssisələrində monitorinqlər aparan,
penitensiar sistemin fəaliyyəti ilə yaxından tanış olan bir şəxs kimi qeyd edə
bilərəm ki, sərəncamda mövcud problemlər çox aydın şəkildə göstərilib. 2016-cı
il may ayına qədər, növbəti amnistiya verilən zamana kimi Azərbaycan
hər yüz min nəfərə düşən məhbus sayına görə,Avropada 4-cü yeri tuturdu.
Məlumat üçün bildirim ki, 2016-cı il 8 mart tarixində Avropa Şurası Avropa
ölkələrindəki həbsxanaların vəziyyəti ilə bağlı hesabatını açıqlamışdı.
Hesabatda qeyd olunur ki, əhalinin hər 100 min nəfərinə düşən məhbusların sayına görə Rusiyadan
sonrakı yerləri 305 nəfərlə Litva, 240 nəfərlə Latviya, 238 nəfərlə Azərbaycan,
227,9 nəfərlə Gürcüstan, 225 nəfərlə Estoniya, 204 nəfərlə Ukrayna tutur. Türkiyədə hər 100 min nəfərə düşən
məhbus sayı 197,5, Moldovada 201,3, Polşada 203,5 nəfərdir. Avropa
Şurasına üzv ölkələrdə hər 100 min nəfərə düşən məhbus sayı 124 nəfər təşkil
edir.Hesabatda qeyd olunur ki, 2014-cü ilin məlumatına
görə,Azərbaycanda azadlıqdan məhrum olunmuş şəxslərin sayı22579
nəfər təşkil edib. Ümumilikdə isə Avropa ölkələrində 2011-ci ildən
bəri cəzaçəkmə yerlərində hər 100 yerə düşən məhkum sayında azalma müşahidə
olunur. 2001-ci ildə bu göstərici 99, 2013-cü ildə 96, 2014-cü ildə 94 olub.2014-cü ildə Avropa Şurası
ölkələrində hər 100 min nəfərə düşən məhbus sayı 124 nəfər təşkil edir. 2013-cü
ildə isə bu göstərici 134 nəfər idi. Göründüyü kimi, Azərbaycan rəhbərliyi və
müvafiq strukturlar zamanında bu problemə çevik reaksiya verdilər. Sərəncamda
nəzərdə tutulan tədbirlər və Probasiya xidmətinin yaradılması bu problemi əhəmiyyətli
dərəcədə həll etməyə imkan yaradacaq.
- Sərəncamdan irəli gələrək, ibtidai istintaq orqanları və məhkəmələrin
alternativ cəza və prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqinə daha çox
üstünlük verməsi hansı faydanı verəcək?
- Alternativ
cəzaların tətbiqi ilk növbədə fərdin, vətəndaşın maraqlarını əsas tutmağa imkan
verəcək. Bir qayda olaraq bütün cəmiyyət və dövlət cəza siyasətində kollektiv
maraqların əsas tutulmasına çalışır və cəza siyasəti bunu uyğun həyata
keçirilir. Amma alternativ cəzaların geniş tətbiqi məhz fərdin hüquqlarının
qorunması baxımından əhəmiyyətlidir. Obrazlı şəkildə deyə bilərik ki,
alternativ cəzaların tətbiqi vətəndaş üçün daha humanist islah yolu təqdim
edir. Sərəncamda daha çox bu məsələyə diqqət yetirilməsi çox mühümdür.
Azərbaycan Prezidenti aydın mesaj verir ki, alternativ islah yolları hazırda
dövlət üçün də prioritet olmalıdır. Yəni dövlət cəza siyasətində əvvəlki
təcrübə ilə müqayisədə azadlığın sərhədlərini daha da genişləndirir. Prezident Administrasiyasının hüquq mühafizə orqanları ilə iş şöbəsinin müdiri Fuad
Ələsgərovun qeyd etdiyi kimi, imzalanan sərəncam Prezident İlham Əliyev
cənablarının humanist siyasətinin növbəti təzahürü olmaqla, həyata keçirilən
sistemli və genişmiqyaslı hüquqi islahatların tərkib hissəsidir. Onun
təəbirincə desək, bu sərəncam cinayət təqibi və cəzaların icrası sahələrində
hüquqi islahatların yeni mərhələsidir. Ümumiyyətlə, Ədliyyə Nazirliyi,
Penitensiar Xidmət hər zaman cəzaların icrası sahəsində mütərəqqi yeniliklərə
açıq olub. Bu vaxta qədər bu sahədə çoxşaxəli islahatlar həyata keçirilib,
səmərəli ictimai nəzarət sistemi tətbiq olunub. Həm qanunvericiliyin
təkmilləşdirilməsi, həmdə institusional sahədə yeniliklər tətbiq edilib. Bu
sərəncam isə indiyə qədər görülən işlərin davam etdirilməsi, yeni islahatlar
üçün çox yaxşı imkanlar verir və vəzifələr müəyyənləşdirir.
- Alternativ cəza sisteminin tətbiqi dövlətə
də iqtisadi baxımdan hər hansı dvident gətirirmi?
- Məhbus
sayının artması eyni zamanda iqtisadi problem kimi də nəzərdən keçirilməlidir.Azərbaycanda hər il
təxminən 80 milyon manatdan çox maliyyə vəsaiti yalnız məhbusların saxlanmasına
sərf edilir. Bura Penitensiar Xidmətin institusional xərcləri aid deyil.Bu məbləğə yalnız məhbusların
qidalanması, geyimi, məişət şəraiti üçün və sair çəkilən xərclər daxildir. Avropa
həbsxanalarında hər məhbus üçün gündəlik ayrılan məbləğ 99.1 avrodan 96.7
avroya qədər azalıb.2012-ci ilin məlumatına görə, Rusiyada gündəlik hər
məhkum üçün 2.2 avro, Belarusda isə 2011-ci ildə 1.48 avro, Qırğızıstanda
2014-cü ildə 1.55 avro xərclənib. Qazaxıstanda isə bu məbləğ 5 avrodan çoxdur.
Yəni alternativ cəza sisteminin səmrəli işləməsi iqtisadi baxımdan da
faydalıdır.
- Sərəncamdan irəli gələn vəzifələrin
reallaşdırılması Pentensiar Xidmətin fəaliyyətinə necə təsir göstərəcək?
- Sərəncamda
qeyd olunan mühüm məsələlərdən biri də məhz Pentensiar Xidmətin fəaliyyətində
nəzərdə tutulan islahatlardır. Bu zaman da yeni yanaşma tətbiq olunur. İslahatlar Penitensiar Xidmətə öz
fəaliyyətini müasir tələblərə uyğun şəkildə qurmağa imkan verəcək. Sərəncamda, xüsusilə
alternativ cəzaların çəkilməsi ilə bağlı səmərəli
nəzarət sisteminin yaradılmasının vacibliyi vurğulanıb. Cinayət təqibi və
cəzaların icrası sahəsində korrupsiyanı istisna edən şəraitin tam təmin olunması
ilə bağlı tədbirlərin görülməsinin planlaşdırılması da çox mühümdür. Eyni
zamanda, alternativ cəzaların tətbiq edilməsi halları genişləndikcə, ictimai
işlər və azadlıqdan məhrum etmə ilə əlaqədar olmayan digər cəzalara məhkum
edilən şəxslərin böyük kontingenti yaranacaq. Bu sistemin idarə olunması, islah
sisteminin səmərəli işləməsi üçün də müvafiq olaraq tədbirlər görüləcək.
Şübhəsiz ki, Probasiya xidməti məhz bu sistemi idarə edəcək, məntəqə tipli Cəzaçəkmə
müəssisələri yeni formatda fəaliyyət göstərməli olacaqlar, məhkumların əməyə daha çox cəlb edilməsinin
genişlənməsi ehtiyacı yaranacaq. Bütün bunlar üçün də müasir həll variantları
təklif edilir. Xüsusən bizneslə əməkdaşlıq imkanları yaranacaq. İKT-nin tətbiqi isə insan hüquq və
azadlıqlarını pozmadan, ləyaqətli rəftar standartları çərçivəsində nəzarəti
həyata keçirməyə imkan verəcək. Probasiya xidmətinin yaranması sosial
inteqrasiya tədbirlərinin daha effektiv görülməsi, insan hüquq və
azadlıqlarının daha etibarlı müdafiəsi, adaptasiyası tədbirlərini həyata
keçirməyə imkan verəcək. Bunun fəlsəfəsində cəmiyyət və dövlətin çətin həyat
şəraitinə düşən, bundan irəli gələrək səhv buraxan insanların daha humanist
yolla islahına nail olmaqdır.
-
Siz probasiya xidmətinin yaranması
məsələsinə toxundunuz. Zəhmət olmasa, bu məqamın üzərində dayanaraq bir qədər
ətraflı izah verərdiniz. Probasiya tədbirlərinin mahiyyəti nədir, nədən
ibarətdir?
-
Probasiya tədbirləri ilk növbədə profilaktika deməkdir. Yəni səhv edən
vətəndaşlar alternativ cəzaların köməyi ilə islah edilir. Bunun üçün dəmir
barmaqlıqlar arxasında oturmağa ehtiyac qalmır. Probasiya tədbirləri insanı
cəmiyyətdən təcrid etmədən onun islahına imkan yaradır. Ekspert araşdırmalarına
görə, azadlıqdan məhrumetmə qətimkan tədbiri seçilmədən islah tədbirləri
dövlətə 5 dəfə ucuz başa gəlir. Eyni zamanda, bu tədbirlər cəza verilən şəxslər
üçün cəmiyyətin xeyrinə işləmək və fayda vermək şansı da yaradır. Probasiya
xidmətinin yaradılması cəzanı cəmiyyət və cəza təyin edilmiş şəxsin özü üçün
yenidən tərbiyəyə çevirməyə imkan yaradır. Şübhəsiz ki, bütün bu addımlar məhz
toplumun maraqlarına xidmət edir, cəmiyyətdə humanist dəyərlərin
möhkəmlənməsini şərtləndirir. Humanist dəyərlər isə tərəqqinin, inkişafın, ən
başlıcası sosial ədalətin təməlini
təşkil edir.
- Sizcə probasiya
tədbirlərini arzuedilən səviyyədə həyata keçirmək mümkün olacaqmı?
-
Probasiya mürəkkəb sosial-hüquqi institutdur və onun səmərəli işləməsi üçün
kompleks yanaşma tələb olunur. Prezident sərəncamı məhz kompleks tədbirlər
nəzərdə tutur və bu sənədin üstünlüklərindən biri də məhz budur. İlk növbədə
normativ hüquqi baza yəqin ki, yenidən nəzərdən keçirilməlidir. Məhkəmə sistemi
cəzaların təyin edilməsi praktikasında doğurdan da çox ciddi dəyişiklik
etməlidir. Prezident sərəncamında məhkəmələrə tövsiyə hissəsində bu məsələlər
çox aydın və detallı şəkildə əksini tapıb. Hakimlərimizdən çox böyük
peşəkarlıq, həm də deyərdim ki, cəsarət və humanizmin birgə istifadəsi tələb
olunacaq. Məhkəmə sistemi, hakimlərimiz elə praktika gətirməlidirlər ki, Prezident
sərəncamında nəzərdə tutulan hədəflərə tam çata bilək. Eyni zamanda, məhkəmə
araşdırması da daha ciddi aparılacaq və hakimlərimizin məsuliyyətinin
artacağını da söyləyə bilərik. Digər tərəfdən, Probasiya xidmətinin tətbiqi hər
şeydən əvvəl ixtisaslaşmış kadrlar hazırlanmasını zəruri edir. Çünki probasiya
sistemi daha çox fərdi islahı və hər bir məhkuma indivudal yanaşmanı əsas
tutur. Probasiya sistemi elə işləməlidir ki, cəza və mükafatlandırma
tədbirlərində tarazlıq gözlənilsin. Eyni zamanda, subyektiv yanaşma hallarının
qarşısı alınsın. Statistika və uçotun aparılması, məlumatların toplanmasının
effektiv sistemi də tələb olunmalıdır ki, tədbirlərinin necə səmərə verməsini
görmək mümkün olsun. Bütün bunların reallaşdırılması ilə ictimai
nəzarətin də əhəmiyyəti çox yüksələcək. Belə ki, bu yeni sistemin necə işləməsi
və mümkün nöqsanların aradan qaldırılması üçün ictimai nəzarət çox mühüm alət
kimi çıxış edəcək.
Rufik İSMAYILOV