Dünyasını dəyişən aktyorları tamaşalarda kimlər əvəz edir?
"Bir aktyor hər hansı obrazı ilə
sevilib-tanınıbsa, həmin obrazı kimə həvalə etsələr də, öncəki qədər
sevilməyəcək”
"Tanınmış aktyor dünyasını dəyişdi” -
xəbərləri ilə tez-tez rastlaşırıq. Teatrda biri-birindən maraqlı obrazlar
yaradan və demək olar ki, repertuarda əsas obrazları canlandıran aktyorlar
dünyasını dəyişdikdə, bu bizim üçün xəbərə, teatrlar üçün isə böyük bir
problemə çevrilir. Çünki bir tamaşanın ərsəyə gəlməsi üçün aylarla, hətta illərlə
məşq edilir və həmin tamaşa teatrın repertuarına daxil edilirsə, aktyorun
dünyasını dəyişməsi ilə bir neçə tamaşanın baş rolları sahibsiz qalır. Əgər o
obrazın dublyoru da yoxdursa, daha da pis. Rejissor tamaşanın yaradıcı heyətini
bir araya toplayıb, həmin obrazı canlandırmaq üçün yeni bir aktyor seçir və
proses yenidən baş verir. O obrazı canlandırmaq üçün seçilən aktyorun isə digər
qəhrəmanlarla uyğunlaşması müəyyən zaman alır.
Azərbaycan
Dövlət Gənc Tamaşaçılar Teatrının baş rejissoru, Əməkdar artist Bəhram Osmanov bizimlə söhbətində bəzən bağlanmaq üzrə olan tamaşaların məhz dünyasını
dəyişən sənətkarın xatirəsinə repertuarda saxlanıldığını bildirir: "Bəzən
görürük, elə bir tamaşadır ki, uzun zamandır oynanılıb və artıq onun repertuarda
qalmasına ehtiyac yoxdur. Amma orada həyatını, ömrünü teatra həsr edən dəyərli
sənətkar əsas obrazlardan birini canlandırıb, ya da teatr tarixində sözünü
demiş rejissor o əsəri səhnələşdirib. Belə məqamlarda biz o tamaşanı
repertuarda saxlayırıq. Yaxud da tamaşada əsas heyətdə oynayan aktyorlardan
hansısa bu və ya digər səbəblərdən bizi tərk edirsə, onun oynadığı obrazlar
başqa bir aktyora həvalə olunur və həmin tamaşa yenidən işlənilir. Mənim iş
təcrübəmdə belə hadisələr çox olub. Misal üçün, Akademik Milli Dram Teatrında
Əli Əmirlinin "Messenat” əsərini işlədik və təhvil verdik. Tamaşa beş dəfə
oynanıldıqdan sonra orada əsas qəhrəman - Tağıyev obrazının ifaçısı Əlabbas
Qədirov xəstələndi və tez bir zamanda dünyasını dəyişdi. Biz teatrın rəhbərliyi
ilə dilemma qarşısında qaldıq. Artıq tamaşanın növbəti seansının biletləri
satılmışdı və o tamaşanı təxirə salmaq mümkün deyildi. 3 gün qalmış biz həmin
obrazı canlandırmaq üçün aktyor axtarmağa başladıq. Tağıyev obrazı da elə bir
rol idi ki, onu 2-3 məşqə oynamaq mümkün deyildi. Nəticədə, Xalq artisti Nurəddin
Mehdixanlı böyük təkidlərdən sonra bu işə razı oldu. Biz 3 gün məşq etdik və
üçüncü gün Nurəddin Mehdixanlı tamaşanı oynadı. O gündən sonra biz 6 ay ümumi
teatrın iş planına mane olmadan Nurəddin müəllimlə məşq etdik, hətta məşq
edə-edə Nurəddin Mehdixanlı həmin tamaşanı oynayırdı. Biz 6 il o tamaşanın
repertuarda qalmasına çalışdıq və bu işdə Nurəddin Mehdixanlının da böyük rolu
oldu. N.Mehdixanlı o tamaşada özünəməxsus bir Tağıyev obrazı yaratdı. Hansı ki,
Əlabbas Qədirovun oynadığı tamam başqa bir müstəvidə idi. Bu, dünya
praktikasında da baş verib, yəni olan bir hadisədir. Hər bir aktyor özünün oyun
keyfiyyətini, energetikasını gətirir. Hazır tamaşaya sonradan birini gətirmək
çox ağır və çətin bir prosesdir”.
B.Osmanov qeyd edir ki, əgər tamaşanın
kifayət qədər tamaşaçısı varsa və yaxşı gəlir gətirirsə, repertuardan
çıxarılmır, tamaşanı tərk edən aktyor başqa aktyorla əvəzlənir: "Əgər tamaşanın
tam heyətindən bir nəfər əskikdirsə, bizi hər hansı səbəbdən tərk edirsə, bu
tamaşada rol alan digər aktyorlar üçün də çətin olur. Onların bir-birini anlama
prosesi gec ərsəyə gəlir və bu da ümumi tamaşanın gedişatına təsirsiz ötüşmür.
Keçən mövsüm hazırladığım C.Məmmədquluzadənin "Dəli yığıncağı” əsərində baş
rollardan birini oynayan Kazım Abdullayev xəstələndi, cərrahiyyə əməliyyatı olundu
və onun səhnəyə çıxması qeyri-mümkün hala çevrildi. Belə olduğu halda, həmin
obraz üçün Elnar Qarayevi dəvət etdik. Elnar bu obrazı özünəməxsus şəkildə
oynadı. Dəyişiklik olsa da, tamaşa öz bədii keyfiyyətlərini itirmədi. Burada
gərək aktyorlar səhnədə bir-birini duysunlar ki, istənilən nəticə əldə olunsun”.
Abdulla
Şaiq adına Dövlət Kukla Teatrının ədəbidramhissəmüdiri
Həmidə
Rüstəmova bildirir ki, bəzi tamaşaların əvəzolunmaz
aktyorları var ki, onları başqa biri əvəz etdikdə, əvvəlki effekti vermir:
"Aktyorun pis və ya yaxşı oynamasından asılı olmayaraq, ilk ifaçı çətin hallarda
digər ifaçının qəbul olunmasına şərait yaradır. Kukla Teatrında bu daha çox nəzərə
çarpır. Misal üçün, dəyərli sənətkarımız Ələkbər Hüseynovun timsalında hazırlanan
tamaşaları izləyici daha yaxşı duyurdu və özünəməxsusluğu ilə həmin tamaşalar
seçilirdi. Ələkbər Hüseynovun özünəməxsus səs tembri, manerası vardı, fərq etməzdi
ki, o, şırım arxasında, ya da səhnədə oynayır. Əsas odur ki, obrazın ifa üslubunu,
istər şırım arxasında, istərsə də canlı planda kim olduğunu göstərə bilirdi. Bu
nöqteyi-nəzərdən, Ə.Hüseynov dünyasını dəyişdikdən sonra onun tamaşaları teatrın
repertuarında qala bilmədi. Səbəb isə, təbii ki, aktyor faktorudur. Biz də Ələkbər
Hüseynovun ruhuna ithaf olaraq onun quruluş verdiyi bir neçə tamaşanı saxlamağa
çalışdıq. Təbii ki, həmin tamaşaları bərpa edərək, repertuarda saxladıq”.
Yeni aktyorun əvvəlkini təqlid etməsinə
gəldikdə isə, H.Rüstəmova deyir ki, bu artıq aktyorun daxili potensialından
asılıdır: "Açığı, tamaşaya yeni gələn aktyorlarda təqlid etmə kimi bir nüansla
qarşılaşmamışam. Aktyor özü də başa düşür ki, bundan öncəkini təqlid edərsə, tamaşaçı
onu hafizəsində saxlamayacaq, istədiyi kimi qəbul etməyəcək. Təbii ki, hər aktyorun
oynamaq istədiyi rollar var, onlar özlərini realizə etmək istəyirlər. Yaxşı rejissor
isə aktyorun potensialını duyaraq onlara obraz verir. Oturuşmuş oyunu yeni obraz
çalarları ilə təqdim edərkən qarşındakı aktyorun ifaçı potensialı nəzərə alınmalıdır.
Bu dəyişiklik üçün rejissordan böyük istedad tələb olunur. Rejissor aktyorun təqlid
və yaxud təbliğçi olduğunu duymalıdır. İstənilən halda təqlid edən aktyor özünü
səhnədə tapa bilmir. Kukla Teatrında iki heyətli tamaşa hazırlanır və iki heyət
paralel məşq edir. Dramaturji materialın kukla hərəkətlənməsi ilə mürəkkəb sənət
olduğuna görə ikinci heyətin hazırlanması mütləqdir. Tamaşanın ağırlığı hər iki
heyətin üzərinə düşür. Çünki bu tamaşa bəzən iki, bəzən üç seans oynanıla bilər.
Bu nöqteyi-nəzərdən, dublyorlarsız mümkün deyil. Aktyor teatrdan gedərkən, yaxud
da dünyasını dəyişərkən mütləq şəkildə onun yerinə gələn aktyorla fərdi şəkildə
məşğul olurlar. Bizdə usta kuklaçılar var ki, onların ayrıca dərsləri olur. Truppaya
yeni gələn aktyorlara da bu dərslər keçirilir və onlarla fərdi qaydada işlənilir.
Onlar kiçik obrazlardan əsas qəhrəmanlara qədər canlandırırlar”.
Tanınmış
aktyor Elçin İmanov isə deyir ki, bu, könül və
istəkdən asılı olan bir məsələdir: "Bəzən dublyoru olmayan aktyor olduqda, onu əvəz
edən aktyorla uzun müddətli məşqlər keçirilir. Rejissor 1-2 məşqdə iştirak edir,
daha sonra həmin tamaşanı rejissor assistentləri idarə edir. Belə ki, tamaşaya cavabdeh
olan rejissor assistentləri həmin aktyorun üzərində çalışır və onunn tamaşada
oynayan digər aktyorlarla ünsiyyətini, bağını qurur”.
Aktyor deyir ki, bu elə də asan proses
deyil: "Əgər mən bir aktyoru o rolda görmüşəmsə, o obrazı elə qəbul etmişəmsə, indi
özüm oynasam da, əvvəlki effekti verməyəcək. Ancaq bəzən tamaşadan çıxmış aktyorları
digərləri əvəz edəndə, öz fərqli ampluasını, oyun tərzini gətirir və bu, tamaşaya
daha da gözəllik qatır. Bu məsələləri istənilən halda rejissor həll edir.
Tamaşaya rejissor mizan verirsə, aktyoru əvəz edən ikinci bir aktyoru da o özü
təyin edir. Bəzən aktyorlar özlərində güc tapanda, ərizə ilə müraciət edərək tamaşadan
çıxmış aktyorun rolunu oynamaq istəyirlər. Bu isə teatr aləmində çox normal
haldır. Ondan sonra sanki tamaşa yenidən hazırlanır. Tamaşaçı üçün bunun fərqi yoxdur.
Tamaşaçı ilk olaraq hazırlanan tamaşada əsas obrazda hansı aktyoru görübsə, onu
da qəbul edir. Bir aktyor hər hansı obrazı ilə sevilib və tanınıbsa, həmin
obrazı kimə həvalə etsələr, o, öncəki qədər sevilməyəcək”.
Xəyalə Rəis