“Üçlü format” Suriyaya sabitlik vəd edir
Soçidə Rusiya, İran və Türkiyə prezidentləri – Vladimir Putin, Həsən
Ruhani və Rəcəb Tayyib Ərdoğan arasındakı danışıqlar başa çatsa da, onun
nəticələri hələ uzun müddət müzakirə olunacaq. İndi hamını bir sual düşündürür –
"üçlü format”da yeni bir əməkdaşlıq sisteminin formalaşacağını müşahidə edə
biləcəyikmi? Eləcə də, Bəşər Əsədin dünən inamla söylədiyi "Qərbin Suriyaya
qarşı planı məhv oldu” bəyanatı nə qədər real olacaq? Görünən odur ki, sammit
iştirakçıları hələ ki, bu istiqamətdə nikbin görünürlər. Bəzi ekspertlər hətta
bir qədər irəli gedərək Soçidə bir alyansın elementlərinin sezildiyini də irəli
sürürlər. Bu əməkdaşlıq bu gün konkret olaraq Yaxın Şərq regionu ilə bağlı olsa
da, gələcəkdə münasibətlərin daha da yaxınlaşmasını müşahidə edəcəyimiz bir
qədər qaranlıq görünür. Sammit göstərdi ki, regionda əsas təşəbbüs Rusiyanın,
İranın və Türkiyənin əlindədir. İlk baxışda belə bir fikir formalaşır ki,
regionda ABŞ-ın siyasəti artıq fiaskoya uğrayıb. Bu isə Rusiyanın Suriyada real
qələbə çaldığı anlamına gəlir. Rusiya ilk dəfə olaraq, beynəlxalq müstəvidə
özünün hərbi, siyasi qüdrətini təsdiq edə bildi. Bu baxımdan hesab etmək olar
ki, Rusiya İranın və Türkiyənin dəstəyini almaqla, bu qələbəsini tam
möhkəmləndirmək üçün əlindən gələni edəcək.
O ki qaldı sammitdə qəbul olunan qərarlara - əsas olan odur ki, Suriyadakı
6 illik müharibəyə son qoyulması məqsədilə "konfrans”ın keçirilməsi barədə
razılığa gəlinib. Bu konfransda Suriya hökuməti və müxalifət nümayəndələrinin
iştirakı nəzərdə tutulur. V.Putin bu barədə bəyanatı üçtərəfli danışıqlardan
sonra verib. Üç liderin birgə bəyanatını səsləndirən Rusiya prezidenti deyib
ki, İran və Türkiyə prezidentləri Suriya Milli Konqresinin təşkil edilməsi
barədə təşəbbüsü dəstəkləyiblər: "Biz bu çox mühüm tədbirləri müvafiq səviyyədə
keçirmək və burada Suriya cəmiyyəti nümayəndələrinin geniş iştirakını təmin
etmək barədə razılığa gəlmişik”. Rusiya prezidenti əlavə edib ki, liderlər
diplomatlara, təhlükəsizlik və müdafiə rəsmilərinə Soçidə keçiriləcək
konfransın tərkibi və tarixi üzərində işləmək tapşırığı veriblər: "Əldə olunmuş
üçtərəfli razılaşmaya əsasən, Suriyanın müxtəlif siyasi partiyaları, daxili və
xarici müxalifət üzvləri, etnik və dini qrupların təmsilçiləri danışıqlar
masası arxasına gətiriləcəklər”. Lakin yeni konfransın indiyədək Suriyaya dair
aparılan iki paralel danışıqlar prosesindən necə fərqlənəcəyinə aydınlıq
gətirilməyib.
Rusiya prezidenti "Suriyalılar öz talelərini özləri həll
etməlidirlər. Suriyanın iqtisadi və sosial həyatının bərpası üçün fikir
mübadiləsi apardıq” deyib.
İran prezidenti Həsən Ruhani isə öz növbəsində Suriya Milli
Konqresində ölkədəki bütün tərəflərin iştirakının vacibliyini qeyd edib: "Bu
konqres Suriyanın yeni konstitusiya hazırlıqlarına zəmin yaradacaq”. İran
prezidenti hər kəsə təhlükəsiz və azad Suriya seçkilərinin şahidi olmağı arzulayıb.
Daha sonra Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan çıxış edərək, "terrorçu
ünsürlərin bu prosesdən kənar tutulması bizim üçün prioritet məsələ olaraq
qalır” deyib. Türkiyə prezidenti Astana danışıqlarının Suriyada atəşkəs və deeskalasiya
zonaları ilə bağlıfaydalı nəticələrini xatırladıb, Cenevrə danışıqlarının
davamlı həll istiqamətindəkirolunu qeyd edib. Ərdoğan bu görüşdə atılan
addımların uğurunun Suriya rejimindən və digər aktyorlardan asılı olduğunu
vurğulayıb, üç liderin Suriyanın milli birliyi və ərazi bütövlüyünü təsdiq
etdiyini söyləyib. Türkiyənin dövlət başçısı bir daha ölkəsinin milli
təhlükəsizliyinə qəsd edən terror təşkilatı ilə eyni masanın arxasında
oturmayacağını bəyan edib: "Əli qanlı bir dəstəniqanuni tərəf olaraq
qəbul edə bilmərik”. Birgə bəyanatda üç təminatçı ölkə Suriyada zorakılığın
azaldılması məsələsində əldə olunan uğurun qorunması üçün koordinasiya işini
davam etdirəcəklərini bildirib. Üç ölkə lideri zorakılığın böyük ölçüdə nəzarət
altına alındığı Suriyada siyasi həll axtarışlarının sürətlənməsi üçün etibar
çoxaldıcı tədbirlərin vacibliyinə toxunublar. Sözügedən tədbirlər sürətli,
etibarlı və fasiləsiz humanitar yardım, məhbusların sərbəst buraxılması,
cənazələrin qaytarılması və itkin düşən insanların təsbiti şəklində sıralanıb.
Yeri gəlmişkən, Türkiyə prezidenti terror təşkilatı PKK/PYD mövzusuna
da toxunaraq, qərarlı mövqeyini ortaya qoyub. Ölkə başçısı bildirib ki,
"Suriyanın siyasi birliyi və ərazi bütövlüyü və Türkiyənin milli təhlükəsizliyi
üçün terrorçu ünsürlər prosesdən kənarlaşdırılmalıdır. Terror təşkilatı PKK/PYD
siyasi həllə xidmət etməsi nəzərdə tutulan bir platformada iştirak edərsə,
Türkiyə orada olmayacaq. Uğura çatmaq üçün Suriya hökuməti və müxalifət ilə
yanaşı, üç təminatçı ölkənin də bir-birinə qarşılıqlı hörmət və güzəşt
anlayışının davam etməsi həlledici məqamdır”.
Suriyadakı qanlı vətəndaş müharibəsində 2011-ci ildən bəri 310 min
insan həlak olub, 5 milyon suriyalı qaçqın düşüb. BMT münaqişəyə siyasi həllin
tapılması məqsədilə Cenevrədə sülh danışıqlarına rəhbərlik edir. Bununla eyni
vaxtda Rusiya, İran və Türkiyə Qazaxıstanın paytaxtı Astanada Suriya
münaqişəsinə dair bir neçə dövrədə danışıqlar aparıblar. Bu danışıqlarda əsasən
atəşkəsin tətbiq edilməsi yolları müzakirə edilib. Rusiya və İran Suriya
münaqişəsində prezident Bəşər Əsədin rejimini dəstəkləyirlər. Türkiyə və
Birləşmiş Ştatlar isə bu rejimə qarşı mübarizə aparan qiyamçı qrupların
tərəfindədirlər. İslam Dövləti ekstremist təşkilatı da bu münaqişəyə qoşulub,
lakin o bütün tərəflərə qarşı döyüşür. Moskvanın bu münaqişəyə iki il əvvəl
başlanmış müdaxiləsi müharibədəki qüvvələr balansını Əsədin xeyrinə dəyişib.
Rusiya onun hava kampaniyası zamanı yüzlərlə dinc sakinin həlak olmasına görə
beynəlxalq tənqidlərlə üzləşib. ABŞ və müxalifət qüvvələri bundan əvvəl Əsədin
gedişini ilkin şərt kimi irəli sürsələr də, həm keçmiş prezident Obama, həm də
Tramp sonradan bu tələbi bir qədər yumşaldıblar.
Maraqlısı odur ki, Rusiyada bir sıra müstəqil ekspertlər Putinin bu hərəkətliliyini
qarşıdan gələn seçkilərlə əlaqələndirirlər. Rusiya prezidenti namizədliyini rəsmiləşdirməsə
də, hər halda seçkiyə ciddi hazırlaşır və prosesə böyük nailiyyətlərlə getmək
istəyir. Suriyadakı uğur ona bu nailiyyəti qazandıra bilər.
Beləliklə, Soçidə keçirilən görüş "üçlüy”ün ifadə etdiyi kimi, uğurla
başa çatdı. Lakin əsas olan odur ki, dünya düzənin əsas oyunçusu Birləşmiş
Ştatların buna reaksiyası necə olacaq. Hər halda, ABŞ-ın baş verən proseslərdən
kənarda qalmağa üstünlük verdiyini demək sadəlövhlük olar. Çox güman ki, Ağ ev
yaxın günlər ərzində öz mövqeyini açıqlayacaq.
Azər NURİYEV