“Böyük yatırım olan yerdə böyük maraqlar var”
Ötən həftə
Bakıda, Heydər Əliyev Mərkəzində Xəzər dənizinin Azərbaycan sektorunda "Azəri”,
"Çıraq” yataqlarının və "Günəşli” yatağının dərinlikdə yerləşən hissəsinin
birgə işlənməsi və neft hasilatının pay bölgüsü haqqında düzəliş edilmiş və
yenidən tərtib olunmuş Sazişin imzalanması mərasimi keçirilib. Sazişi
Azərbaycan Hökumətinin, SOCAR-ın, BP, "Chevron”, IMPEX, "Statoil”,
"ExxonMobil”, "TP”, ITOCHU və "ONGC Videsh” şirkətlərinin rəsmiləri
imzalayıblar. Hasilatın Pay Bölgüsü haqqında düzəliş edilmiş və yenidən
işlənmiş sazişə əsasən BP layihənin operatoru olaraq qalacaq. Növbəti 32 il
müddətində "Azəri-Çıraq-Günəşli” yataqlarına 40 milyard dollardan artıq sərmayə
qoyulması potensialı var. Bu sazişin ardınca SOCAR və tərəfdaşları arasında
"Azəri-Çıraq-Günəşli” müqavilə ərazisi üçün əlavə bir hasilat platformasının
qiymətləndirilməsi məqsədilə mühəndis-layihə işlərinin aparılması haqqında
razılaşma da əldə olunub. Sözügedən sazişin imzalanması, onun iqtisadi və
siyasi əhəmiyyəti, regiondakı sabitliyə təsiri və digər məsələlərlə bağlı
"Kaspi”nin suallarını Neft Araşdırmaları Mərkəzinin rəhbəri, enerji məsələləri
üzrə ekspert İlham Şaban cavablandırır.
-
İlham bəy, sentyabrın 14-də Bakıda Yeni
Əsrin Müqaviləsi imzalandı. Bu hadisənin özünü necə dəyərləndirirsiniz?
- Bu hadisə Azərbaycan üçün
olduqca önəmlidir. 23 il bundan öncə imzalanan "Əsrin müqaviləsi” Azərbaycanın
taleyində necə rol oynadısa, Yeni Əsrin Müqaviləsi də özündən əvvəlkinin
əhəmiyyətini azaltmadan xüsusi rol oynayacaq. Birinci müqavilə Azərbaycana
sərmayə qoyan şirkətlərin inamı idi. Bu, ölkəmizin ilk müqaviləsi idi, hansı
ki, məhz onun ardınca xarici şirkətlər, xarici sərmayələr Azərbaycana ayaq
açdı. Bu xarici şirkətlər ölkəmizin sovetlər dövründə əl çatmayan karbohidrogen
ehtiyatlarının işlənməsinə öz töhfələrini verdilər. Bunun nəticəsində cəmi 2
onillikdən bir qədər artıq vaxt ərzində Azərbaycanın dünyaya daha da tanınması
baş verdi. Nəzər almaq lazımdır ki, "Əsrin müqaviləsi” imzalananda Azərbaycanın
müstəqilliyinin yenicə əldə edilmiş illəri idi. Məhz bu müqavilə, xarici
sərmayənin axını, iqtisadiyyatın tədricən inkişaf etdirilməsi sayəsində
Azərbaycan ayaqda durmağı bacardı. Bununla yanaşı, "Əsrin müqaviləsi”ndən ötən
müddət ərzində ölkəmiz paytaxtdan başlamış regionlara qədər öz simasını
dəyişdi, bu dəyişikliyi nümayiş etdirə bildi. İndi də faktiki olaraq neftin
qiymətlərinin aşağı düşməsi, dünyanın bir çox neft ixrac edən ölkələrinin
təqribən 3 il ərzində keçirdiyi sıxıntılar, iqtisadi böhran fonunda Azərbaycan
bu cür çoxmilyardlıq müqaviləyə imza atıb. Ən əsası ölkəmiz bu müqaviləni daha
münbit şərtlərlə, yeniləyərək imzalayıb. Heç kəsə sirr deyil ki, Azərbaycanın
neft sənayesi hələ də iqtisadiyyatın lokomotivi rolunu oynayır. Belə bir
şəraitdə Yeni Əsrin Müqaviləsinin yeni nəfəsi, abı-havası ölkə iqtisadiyyatının
bütün sahələrində hiss olunacaq.
-
Siz 23 il əvvəl imzalanan "Əsrin müqaviləsi”ni xatırlatdınız. Həmin vaxt bəzi
ekspertlər bununla bağlı bədbin proqnozlar verir, bəzi xarici ölkələrdə yaşanan
sindromların Azərbaycanda təkrarlanacağını iddia edirdilər. Lakin zaman bu
iddiaların əksini sübut etdi. Bununla bağlı da fikirlərinizi bilmək maraqlı
olardı...
- "Əsrin müqaviləsi”nin
imzalanmasından keçən 23 ildə, xüsusən də son 10 ildə biz neftin həm hasilat və
maddi gəlirlər baxımından yüksəlişini, həm də enişini gördük. Bu, olduqca vacib
amildir. Bəzi neft ölkələri var ki, onlar 20-30 il ərzində öz neftlərinin iri
həcminə görə heç bir sıxıntı keçirməmişdilər. Həmin dövlətlər neftin fontan
dövrünü həddən artıq uzun keçmişdilər. Beləliklə də buradan maddi gəlirlərin
əldə edilməsi, "məst olma” dövrü həmin dövlətlərdə bir nəslin faydalı iş
əmsalını tamamilə sıradan çıxardı. Ancaq çox yaxşı oldu ki, Azərbaycan öz
mənfəətinin 1 milyardını 2006-cı ildə qazandı. Bizim gəlhagəlli dövrümüz həmin
tarixdən sonra cəmi 5 il yaşandı. Yəni, neftdən əldə etdiyimiz pik gəlirlər
2011-ci ildə oldu. Ondan sonra neft gəlirləri tədricən azalmağa başladı. Neft
hasilatının pik dövrü isə 2010-cu ildə olmuşdu. Qısa bir vaxtda Azərbaycan
başqa ölkələrin 30-40 il zaman kəsiyində keçdiyi yolu qət etdi. Bu, bizə çox
şey öyrətdi. Nəticə etibarilə Azərbaycan bir çox dövlətlərin uzun onilliklər
boyu keçdiyi inkişaf yolunu cəmi 10 ilə keçə bildi. Proseslərin təsirindən
irəli gələrək Azərbaycan çevik hərəkət etmək strategiyasını ortaya qoya bildi.
Məsələnin mahiyyətində dayanan həm də bu amildir. 2014-cü ildə Azərbaycanın
büdcə xərclərinin 20 milyard dollardan artıq olması əsas götürülərək həm ölkə
daxilində, həm də xaricdə qeyd edirdilər ki, bu hesabla 2018-ci ildən sonra
Neft Fondumuzda heç bir vəsait qalmayacaq. Əsas kimi də fonddan büdcəyə
transferləri götürürdülər. Beləliklə də ölkənin gələcəyini boz rəngdə təsvir
etməyə çalışırdılar. Lakin fakt budur ki, 2018-ci ildə Neft Fondunun
aktivlərinin 30 milyard dollardan aşağı düşməyəcəyi gözlənilir. Bütün bunlar
hökumətin mövcud vəziyyətdə həyata keçirdiyi çevik siyasətin nəticəsidir. Əgər
biz körfəz ölkələri kimi ancaq neftdən əldə edilən gəlirlərə ümid bəsləsəydik,
Neft Fondunda toplanan milyardlara arxayın olsaydıq, bu gün iqtisadiyyatın
şaxələndirilməsi, ixrac potensialının artırılması, qeyri-neft sektorunun inkişaf
etdirilməsi istiqamətində heç bir addım atılmazdı. Halbuki, təkcə kənd
təsərrüfatı məhsullarımız ötən illə müqayisədə 40 faiz artıb. Bununla belə,
2010-cu ildən etibarən ölkədə kənd təsərrüfatının inkişaf etdirilməsinə daha
böyük diqqət artırılsa da, hələ də dövlət büdcəsinin formalaşmasında, ixracda
bu sektor neft sektoru ilə müqayisə olunacaq səviyyədə deyil. Bizim ixrac
etdiyimiz brend markalı neft dünya bazarında heç kimin rəqabət apara
bilməyəcəyi bir məhsuldur. İstənilən şəraitdə biz bu məhsulu bazardakı
qiymətdən 1,5 - 2 dollar bahasına sata bilirik. Alıcılar sadəcə gözləyirlər ki,
bu neft tankerlərə dolsun. Yəni, bizim neftimizi satmaqla bağlı problemimiz
yoxdur. Sadəcə, arzumuz və istəyimiz budur ki, qeyri-neft sektorunun inkişaf
etdirilməsi sayəsində bir çox məhsullarımız da "Azeri Light”a yaxınlaşsın, ən
azı bu səviyyədə satılsın, büdcəmizə gəlir gətirsin.
-
1994-cü ildə "Əsrin müqaviləsi” imzalanan zaman bildirilirdi ki, "Azəri-Çıraq-Günəşli”də
neft ehtiyatı maksimum 511 milyon tondur. Ötən 23 ildə yataqdan 436 milyon ton neft
hasil edilib. Yeni Əsrin Müqaviləsi imzalanan zaman isə qeyd edildi ki,
sözügedən yataqda hələ də 500 milyon tona yaxın neft ehtiyatı var. Bu barədə nə
deyə bilərsiniz?
- 1994-cü ildə müqavilə
imzalanarkən yatağın potensialı barədə məlumatlar sovet dövrünün texnoloji
imkanlarına əsaslanırdı. Lakin 1995-2005-ci illərdə xarici şirkətlərin apardığı
geoloji, üçölçülü və dördölçülü kəşfiyyatlar, qazılan çoxsaylı qiymətləndirmə
quyuları, aparılan təhlillər sayəsində məlum oldu ki, Azəri-Çıraq-Günəşlinin
neft ehtiyatları müqavilə imzalanarkən verilən proqnozları 2 dəfə üstələyir.
Bu, dünya miqyasında çox böyük yataqdır. Hasilat başlayandan 20 il sonra oradan
cəmi 436 milyon ton neft hasil edilib. Müqavilənin başa çatmasına cəmi bir neçə
il qaldığı müddətdə hasilat aşağı enir, şirkətlər yenidən sərmayə qoymaqda
maraqlı tərəf kimi çıxış etmirdilər. Çünki, neft sənayesi iqtisadiyyatın iri
kapitalyönümlü sektorudur. Xarici şirkətlər hesab edirdilər ki, bundan sonra
ora sərmayə yönəltsələr, qısa zaman kəsiyində həmin kapitalı geri qaytarmaqda
çətinlik çəkəcəklər. Xarici şirkətlər risklərlə üzləşə biləcəklərindən
ehtiyatlanırdılar. Məhz bu səbəbdən "Əsrin müqaviləsi”nin müddətinin
artırılmasında maraqlı idilər. Ancaq əvvəlki şərtlərlə müqavilənin müddətinin
uzadılması Azərbaycan tərəfini heç bir halda qane etmirdi. Ona görə də rəsmi
Bakı 1994-cü ildə imzalanan kontraktın müddəalarında dəyişikliklər edilməklə
uzadılması ideyasını irəli sürdü, israr etdi, dəyişikliklərə nail oldu, sentyabrın
14-də də müqavilə imzalandı.
-
Azərbaycan tərəfi müqavilədə nələrin dəyişdirilməsini istəyirdi?
- Təbii ki, ilk növbədə mənfəət məsələsi
ortadadır. Ancaq bununla belə, 1994-cü ildə müqavilə imzalanan zaman xarici
şirkətlər sovet ittifaqının dağılmasından sonra yenicə müstəqillik əldə edən,
iqtisadiyyatı zəif, yeni qurulan, iqtisadi-siyasi risklərin çox böyük olduğu
bir ölkəyə gəlmişdilər. Azərbaycan işğalçı Ermənistanla müharibə şəraitində
idi, atəşkəs yeni əldə edilmişdi. Geopolitik risklər o zaman böyük idi.
Azərbaycan dünya bazarından təcrid edilmişdi, Xəzər dənizi qapalı bir hövzə
sayılırdı. Azərbaycanda hasil edilən xammalın, məhsulun dünya bazarına
çıxarılması özü böyük bir risk idi. Bütün bu risklərin hamısı 1994-cü ildə
imzalanan kontraktda öz əksini tapmışdı. Lakin indi o vaxtdan 23 il keçib.
Azərbaycan 90-cı illərin əvvəllərindəki durumda deyil. Bir qədər əvvəl qeyd
edilən risklərin bir çoxu ümumiyyətlə yoxdur, digər qismi isə minimuma enib.
Belə olan halda yeni müqavilədə bir sıra dəyişikliklərin edilməsi zəruri idi.
Beləliklə də mənfəət, Azərbaycanın əldə edəcəyi gəlirlərin artması gündəmə
gəlir. Müqavilə üzrə orta qiymət 75 dollar götürülüb. Bu qiymətlər çərçivəsində
yalnız dövlətin mənfəəti minimum 140 milyard dollar civarında ola bilər. Birinci
müqavilə üzrə bu gəlir 125 milyard dollardan bir qədər artıq idi. Ümumilikdə
Azərbaycanın qazancını götürsək, Dövlət Neft Şirkətinin əvvəlki kontraktda payı
10 faiz idi. Sonradan 11,6 faizə qədər yüksəldildi. İndi isə SOCAR-ın payı 25
faizdir. Yəni, yeni müqavilə əsasında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti gələcəkdə
kifayət qədər gəlir əldə etmək imkanı qazanır. Bundan əlavə, şirkətlərin dövlət
büdcəsinə ödəmələrinin həcmi də artacaq. 2010-cu ildən sonra Azərbaycan
şirkətləri bu layihələrdə podratçı və subpodratçı qismində iştirak etməyə
başlayıblar. Yeni müqavilə üzrə 2018-ci ildən gerçəkləşməyə başlayacaq layihə
üzrə isə həmin şirkətlər prosesin daha aktiv iştirakçısına çevriləcəklər.
Müxtəlif parametrlər üzrə Azərbaycanın qazancı birinci müqavilə ilə müqayisədə
daha çox olacaq. Birinci müqavilə imzalanarkən Azərbaycanın beynəlxalq
təcrübəsi, beynəlxalq sertifikata malik olan mütəxəssisləri yox idi. Yalnız
belə mütəxəssislərin hazırlanmasına 10 il vaxt sərf olunub. İndi isə layihə
çərçivəsində görüləcək işlərə cəlb olunan yerli kadrların, mütəxəssislərin sayı
90 faizlə ölçülür.
-
Yeni Əsrin Müqaviləsinin imzalanması, layihənin həyata keçirilməsi Azərbaycanın
beynəlxalq aləmdəki roluna, həmçinin regiondakı sabitliyə təsiri necə edəcək?
- Sözsüz ki, Azəri-Çıraq-Günəşli yataqlarının birgə işlənməsi və
neft hasilatının pay bölgüsü haqqında düzəliş edilmiş, yenidən tərtib olunmuş
sazişin imzalanması yalnız iqtisadi, kommersiya xarakterli hadisə deyil. Böyük
yatırım olan yerdə böyük maraqlar var. SOCAR beynəlxalq aləmdə kifayət qədər
nüfuzu olan 8 şirkətlə bu layihədə təmsil olunur. Həmin şirkətlərin burada
təmsil olunması, 2050-ci ilə qədər Xəzər dənizinin karbohidrogen ehtiyatlarının
çıxarılmasında iştirak etməsi mühüm faktdır. Nəzərə alınmalıdır ki, indiyə qədər
Xəzər dənizinin hüquqi statusu müəyyən edilməyib. Lakin Azərbaycanın dünyada
artan nüfuzu, praktik baxımdan qonşu ölkələrlə dil tapması, xoş münasibətlər
qurması, diplomatik və ticari əlaqələri inkişaf etdirməsi Xəzərin bundan sonra
da sabitlik məkanı olacağına dəlalət edir. Beləliklə də Azərbaycan regionda
iqtisadi gücə çevrilir. Azərbaycan işğalçı Ermənistan istisna olmaqla
regiondakı bütün dövlətlərlə, eləcə də regionda təmsil olunmayan digər xarici
ölkələrlə bərabərhüquqlu, qarşılıqlı maraqlara söykənən hərtərəfli münasibətlər
qurur, bu münasibətlərin daim inkişaf etdirilməsinə maraq göstərir. Bütün
bunlar bölgədə hər hansı hərbi-siyasi gərginliyin qarşısının alınmasında,
sabitliyin bərqərar olunmasında mühüm rol oynayır.
Rufik İSMAYILOV