Bütün türkdilli ölkələr latın qrafikasına keçməlidir - Fotolar
Türkdilli xalqların beynəlxalq səviyyədə tarixi-mədəni və mənəvi
dəyərlərinin qorunması, tədqiqi və populyarlaşdırılması ilə məşğul olan
beynəlxalq TÜRKSOY təşkilatının baş katibi, professor Düsen Kaseinov
Azərbaycana səfər edib. Onunla möhtəşəm
Xalça Muzeyində türkdilli xalqların nağıllar külliyyatının təqdimat mərasimindən
və uşaq rəsmlərinin sərgisindən sonra görüşüb, səfər təəssüratlarını və
türkdilli xalqlar üçün aktual əhəmiyyət kəsb edən məsələlərlə bağlı mövqeyini
öyrənməyə müvəffəq olduq. Qeyd edək ki, şən və dostluq atmosferinin hökm
sürdüyü tədbirdə, türk xalqlarının gözəl milli geyimlərində rəqs edən və oxuyan
uşaqlar tədbir iştirakçılarına xüsusi bir bayram əhval-ruhiyyəsi yaradırdı.
- Düsen bəy, özünüzü belə
bir gözəl, sevgi atmosferində, uşaqların arasında necə hiss edirsiniz?
- Gözəl. Bakıda keçirdiyim görüşlər məndə böyük təəssürat oyatdı.
Bundan əvvəl türk şairlərinin əsərlərinin külliyyatının təqdimat mərasimində,
Molla Pənah Vaqifin 300 və balkar şairi Kaysın Kuliyevin 100 illiyinə həsr
olunan yubiley mərasimlərinə, eləcə də, Azərbaycan Pedaqoji Universitetində
türkdilli xalqların kafedrasının açılış mərasimlərinə qatıldım. İndi də
uşaqların iştirakı ilə keçirilən belə bir mərasimdəyəm.
- Özünüzü tarixi bir dövrə
düşmüş kimi hiss edirsiniz?
- Əlbəttə. Başqa bir emosiya da ola bilməz. Bu, uşaqlar üçün böyük
bir stimuldur. Ən əsası, bu şöhrət onların başını gicəlləndirməməlidir. Bir
müəllim və konservatoriyanın keçmiş rektoru kimi deyə bilərəm ki, bu, elə də
asan deyil. Birinci növbədə əmək, zəhmət sərf edilməli, ən əsası incəsənətin istənilən
sahəsində əsl yaradıcılıq hissi olmalıdır.
- Hökumət və qeyri-hökumət
qurumlarının TÜRKSOY-un layihələrinə cəlb edilməsi hansı səviyyədədir?
- TÜRKSOY-un uğurlarının sirri həm də ondadır ki, biz ictimai təşkilatlardan gələn təkliflərə
reaksiya veririk. Onların imkanları məhduddur. Lakin bizim bir çox ölkələrlə
əlaqələr qurmaq üçün geniş imkanlarımız var. Beynəlxalq təşkilat kimi tərəfləri
bir-biri ilə yaxınlaşdırmaq, kömək etmək, tanış etmək imkanlarımız var.
Məsələn, biz eşitmə imkanları zəif olan uşaqların "Dillərin jesti” festivalını
keçirdik. Azərbaycan, Qazaxıstan, Qırğızıstan və digər türkdilli ölkələrdən
uşaqları dəvət etdik. Yəni bizlərin köməyi ilə yerli idarəetmə orqanları və
ictimai təşkilatlar iştirak etdilər. Yaxud götürək, Qazaxıstan və YUNESKO-nun
"Uşaqlar dünyanı təsvir edir” layihəsini. Birinci tədbir qazax uşaqlarının cəlb
edilməsi ilə bağlı idi. Sonra isə biz sərhədləri genişləndirərək, digər
türkdilli xalqları, o cümlədən Azərbaycanı da bura cəlb etdik. Uşaq
festivalları ilə yanaşı, xalq incəsənəti festivalları da keçirdik və bu
istiqamətdə hazırda böyük işlər görülür. Biz deyirik ki, TÜRKSOY YUNESKO-nun
analoqudur. Lakin YUNESKO özü praktiki olaraq bizim etdiyimiz layihələrlə
məşğul olmur. Biz bura geniş xalq kütlələrini cəlb edirik. Musiqiçi və yaradıcı
bir insan olaraq sizə açıq deyim, mən konfransları sevmirəm, çünki adətən onlar
tədbir naminə keçirilir. Xoşbəxtlikdən, biz konkret işlə məşğul oluruq.
Məsələn, biz konservatoriyanın gənc və istedadlı tələbələrini toplamışıq, xor
təşkil etmişik. TÜRKSOY-un xoru 2015-ci ildə Maqdeburqda keçirilən Beynəlxalq
Xor Olimpiadasının laureatı olub, üç qızıl medal qazanıb. Münsiflər heyəti
qarşılarında türk dünyasının nümayəndələrinin olmasından heyrətə gəlmişdilər.
Halbuki, onların məktəbi dünyaca məşhur Avropa məktəbi idi. Bizim həm də türk
xalq çalğı alətləri orkestrimiz də var, öz layihəmizə kamera və simfonik
orkestrləri də cəlb edirik.
- TÜRKSOY 2018-ci ili Qara
Qarayev ili elan edib. Gələn il onun 100 illiyi tamam olacaq. Bu istiqamətdə
hansı işlər görülür?
- Dekabrın 5-də Qazaxıstanın Türküstan şəhərində (bu şəhər 2017-ci il
türk dünyasının paytaxtı elan edilib) belə qərara gəldik ki, 2018-ci ili Qara
Qarayev ili elan edək və türk dünyası da bunu qeyd edəcək. Ötən il Türkiyənin
Bolu şəhərinin Seben kəndində olanda hər səkkiz evdən birinə bizim ölkələrin
bəstəkarlarının adlarını verdik. Onların arasında Qara Qarayev də var. Həmin
yerə türkdilli ölkələrdən bəstəkarlar gəlib və iki həftə ərzində öz sənətləri
ilə məşğul olublar. Yubiley tədbirlərinə hazırlıq artıq başlayıb və bir çox
türkdilli ölkələrin şəhərlərində tədbirlər keçirilir. Bursada azərbaycanlı
dirijor Yalçın Adıgözəlovun təşəbbüsü ilə keçiriləcək musiqi festivalına
hazırlıq prosesindəyik. Vəd etmişik ki, filarmoniya rəhbərinə bununla bağlı
kömək edəcəyik. Musiqi həftələrindən birinin Qara Qarayevin əsərlərinə həsr
olunmasını irəli sürmüşük. İstərdik ki, bu əsərlər bütün dünya boyu səslənsin
və bunu üçün səy göstərilməlidir. Ötən il mənim təşəbbüsümlə türkdilli
ölkələrin qadın bəstəkarlarının festivalını keçirdik. Türkdilli ölkələrdən olan
qadınlar ilk dəfə bir yerə toplaşdılar. Mənim çox hörmət etdiyim azərbaycanlı
gözəl bəstəkar Firəngiz Əlizadənin yubileyi olduğundan, tədbirə qatıla bilmədi,
lakin onun əsərləri orada səsləndi. Yaradıcı qadınlar mütəmadi olaraq belə bir
tərkibdə görüşmək qərarına gəldilər. Sonra Karaqanda şəhərində mərhum Rauf
Əliyevin konserti keçirildi.
- Gələn il türk dünyasının
üç görkəmli nümayəndəsi - Çingiz Aytmatov, Qara Qarayev və Maqjan Jumabayevin illəri
elan olunub. Bunu necə izah edərdiniz?
- Onlar həqiqətən də türk dünyasının görkəmli nümayəndələridir. Hələ
qədim dövrlərdən bizim ümumtürk və dünya miqyaslı bir çox parlaq
şəxsiyyətlərimiz olub. Lakin biz həm də öz xalqlarını məşhurlaşdıran müasirlərimizi də yaddan çıxarmırıq. Məsələn,
korifey sənətkarların böyük həcmdə divar və stolüstü şəkilləri əks olunan
təqvimlərini dərc edib yaymışıq. Bu il isə ağlıma belə bir fikir gəldi - niyə
müasirlərimizi də təbliğ etməyək. Bu səbəbdən də gələn il Tahir Salahov, yazıçı
Anar və çox hörmət bəslədiyim xanəndə Arif Babayevin təqvimlərini buraxacağıq.
Ağsaqqalları sağlığında qiymətləndirmək gərəkdir və bu sözsüz ki, onların
ömürlərinin daha da uzanmasına səbəb ola bilər. Əlbəttə, hörmət və izzəti insan
sağ ikən etmək lazımdır. Bu, sadəcə, bir diqqət və hörmət əlamətidir. Biz böyük
iş təcrübə toplamışıq. Hər il də bəlli olur ki, kimsə bizim diqqətimizdən
kənarda qalır. Bu səbəbdən də gələn ili birdən-birə türk mədəniyyətinin üç
görkəmli nümayəndəsinin ili elan etmək qərarına gəldik. Bu il həm də bir
istisna etdik – adətən, YUNESKO və TÜRKSOY-un ənənəsinə uyğun olaraq, 100 il
tamam olmamış yubileylər keçirilmir. Məsələn, Aytmatovun 90 ili tamam olsa da,
biz istisna etdik. Biz bu məsələyə bir qədər incə yanaşdıq. Qazax tərəfinin
təşəbbüsü ilə bura şair Maqjan Jumbayevi də daxil etdik. Bu il M.P.Vaqifin
yubileyinin qeyd etdik, gələn ili isə Qara Qarayev ili elan etmişik. Türkdilli
ölkələr isə 14-dür. Əgər haradasa bizim korifeyləri tanımırlarsa, bu o deməkdir
ki, biz türk mədəniyyətinin təbliğatı istiqamətində lazımı səviyyədə işləmirik.
- Dahilər özlərindən
sonrakı nəsillərə böyük irs qoyublar və biz də onu dünyaya tanıtmalıyıq.
- Əlbəttə. Türkiyədə olanda Heydər Əliyevin dahiyanə söylədiyi bir
fikri eşitdim - "İki dövlət - bir xalq”. Bu fikri tam şəkildə dəstəkləyirəm. Lakin
məsələ ondadır ki, praktikada bu sözlər bir qədər konkret işlərlə uzlaşmır. Biz
bu sahədə konkret işlərə az rast gəlirik. Mən musiqiçiyəm və bu sahədən misal
gətirmək istərdim. Türk simfonik orkestrlərinin repertuarını və dramatik
teatrlarını araşdırdım. Türkdilli ölkələrin bəstəkarları və yaxud yazıçılarının
əsərlərinin heç 3 faizinə də rast gəlmədim. Olsa da, o da orada işləyib,
çalışan azərbaycanlı sənətkarların əsərləridir. Mən bu məsələni ölkələrimizin
mədəniyyət nazirləri ilə də müzakirə etdim. Buna xüsusi diqqət ayrılmalıdır.
Opera ilə bağlı onu deyim ki, "Koroğlu” ilə bağlı 200 nəfər topladıq,
beynəlxalq xor qurduq və türk dilində opera nümayiş etdirdik. Bişkek, Almatı,
Ankarada olduq. Bakıda isə 2010-cu il sentyabrın 20-də, Ü.Hacıbəyovun doğun
günündə nümayiş etdirdik. Bu, çoxlu zəhmət tələb edirdi, lakin mən göstərdim
ki, bunu reallaşdırmaq mümkündür və gərəklidir.
- Bunu bir eksperiment
hesab etmək olarmı?
- Necə istəyirsiniz adlandırın. Yaxşı olardı ki, milli teatrlar öz
səhnələrində türkdilli ölkələrdən müğənnilər dəvət edib belə bir opera
qoyardılar. Real vəziyyət belədir ki, türkdilli ölkələrin opera səhnələri
arasında lazımı əlaqələr mövcud deyil. Əgər kimsə bunu etməsə, proses
getməyəcək.
- Türk Şurasının sammitində
türk dünyasında ümumi televiziya məkanının yaradılması ilə bağlı konsepsiyaya
necə yanaşırsınız?
- Məsələ çox mürəkkəb və əhəmiyyətlidir. İstərdik ki, Azərbaycanda
tək yerli xəbərlər, veriliş və proqramlar olmasın. Bizim telekanallar arasında
əlaqələr qurulmalıdır. Bunun üçün isə mütləq vahid telekanaldan yayımlanma
həyata keçirilməlidir. Türkiyənin əyləncəli TBM (Türk Müzik Birliği) bazasında
türkdilli ölkələrin mədəniyyət xəbərləri yayımlanmalıdır. Bizim bu kanalla birgə
layihələrimiz var idi. TRT-Avaz müəyyən mənada bu məsələni həll edir. Lakin
orada cəmi altı türk ölkəsi təmsil olunur. Hamı bu işə səy göstərib kömək etsə,
yaxşı olardı. Hələ ki, Türkiyə bunu öz üzərinə götürüb. Telekanal, düzdür, çox
əhəmiyyətlidir. Lakin dil və yüksək səviyyəli tərcüməçilərlə bağlı problem
mövcuddur. Türk dili üzrə peşəkar kadr qıtlığı var. Bu məsələ ilə bağlı
fundamental əsas, müxtəlif elm sahələri üzrə mütəxəssislər gərəkdir. Lakin hələ
ki, humanitar sahədə rus dili bağlantı rolunu oynamaqdadır.
- Siz böyük bir iş
görürsünüz, ən müxtəlif səviyyədə görüşlər keçirirsiniz. Ümumiyyətlə, türk
dünyası mədəniyyətini Avropada necə tanıyırlar?
- Bunun üçün peşəkar yanaşma gərəkdir. Bu musiqi, balet, teatr və
yaxud kino da ola bilər. Bizim filmləri Amerika filmləri ilə müqayisə etmək
olarmı? Dəyişiklik üçün böyük maliyyə gərəkdir. Musiqi sahəsində beynəlxalq
müsabiqələr laureatlarımız olur. Lakin başa düşürsünüz, onlar mədəniyyət
hadisəsi olmur. Onları mütəmadi olaraq dövlət səviyyəsində qabartmaq gərəkdir.
Bu gündəlik praktikaya çevrilərsə, onda inteqrasiya baş verəcək. Biz sovet
qaydalarına görə hərəkət edir, mədəniyyət günləri keçiririk. Lakin bu, kifayət
etmir.
- Vahid əlifbanın tətbiqi
özünü nə dərəcədə doğrulda və qəbul oluna bilər?
- Məsələ ondadır ki, sizlər və türklərdə latın qrafikası müxtəlifdir,
qazax və özbəklərdə latın isə ciddi işlənməyə ehtiyac duyur. Mən hesab edirəm
ki, bütün türkdilli ölkələr latın qrafikasına keçməlidir. Bu proses
dayanmamalıdır. Türk alimlərinin bu sahədə işi hər bir türkdilli xalqın
xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla, razılaşdırılmış və birgə olmalıdır, güclü elmi
baza olmalıdır. Hələ ki, bu proses başlanğıc mərhələdədir.
- Biz bilirik ki, gələn il
TÜRKSOY özünün 25 illiyinin keçirir və xüsusi yubiley proqramı hazırlanıb.
Bizlər də sizə bu əlamətdar tarixi uğurla keçirməyi arzu edirik. Əminik ki, bu
tədbirlər türkdilli xalqların inteqrasiyası yolunda mühüm rol oynayacaq.
- Təşəkkür edirik. Biz ümid edirik ki, siz TÜRKSOY-un yubiley
tədbirlərini də böyük maraqla və ətraflı şəkildə işıqlandıracaqsınız.
Afət İslam