Buna ehtiyac var idimi?
Qəribə və inanılmazdır
ki, ölkəmizdə 1988-90, hətta 1991-ci ildə də sovet hökumətinə, erməni
millətçilərinə sədaqət hissini təbliğ edən əsərlər çap olunub. Məsələn, 1988-1990-cı illərdə "ilk azərbaycanlı
marksistlərdən, "Hümmət” bolşevik təşkilatının rəhbərlərindən biri olan,
Azərbaycan bolşevik mətbuatının təşəkkülü və nəşrində görkəmli rol oynayan”
Sultan Məcid Əfəndiyevin əsərləri Azərbaycan KP MK yanında Qırmızı Əmək Bayrağı
Ordenli Partiya Tarixi İnstitutunun
əməkdaşları tərəfindən çapa hazırlanıb. Əsərdə S.M.Əfəndiyevin hər bir
məqaləsində, çıxışında Oktyabra, Leninə, rus və erməni qardaşlarına olan
sevgisi, milli hökumətə nifrəti açıq-aydın bəyan edilir.
Məsələn, "...ən həyasız müsavatçı istismarçılar”, "Lenin siyasəti
xalqların birgə yaşamasının tarixində görünməmiş qələbələr əldə etdi”, "Aprel
inqilabı Müsavat hökumətinə birdəfəlik zərbə vurdu”, "azlıqda qalan millətlərə
kifayət qədər diqqət yetirilməsi təmin edilməlidir. Türkiyədən gələn erməni
qaçqınlarının Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası ərazisində
yerləşdirilməsi sahəsində tədbirlər hazırlanmalıdır” və s. Burada bir faktı
qeyd edim ki, bu əsər çap edilən zaman (1990) Ermənistanda bir azərbaycanl belə
qalmamışdı. Tədqiqatçılarımızın "qardaş”,
"dost” adlandırdıqları ermənilər soydaşlarımızı doğma yurdlarından,
ev-eşiklərindən vəhşicəsinə qovmuş, öldürmüş, dəhşətli işgəncələrə məruz
qoymuşlar. Belə bir zamanda erməni-müsəlman "dostluğundan”, "qardaşlığından”
dəm vuran, sovet hökumətinin ideologiyasını təbliğ edən əsərlərin çapına nə
ehtiyac var idi?
Və yaxud 1991-ci ildə tarix elmləri
namizədi, Qızıl qələm mükafatı laureatı,
publisist Sabir Gəncəlinin (Məmmədov) Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı
tərəfindən "İşıqlı ömürlər, kövrək talelər” adlı əsəri çap olunur. Əsərdə
"Böyük bir nəslin faciəsi” adlı bölmədə bolşevik Həmid, Ayna Sultanovaların və
Qəzənfər Musabəyovun Azərbaycanda Şura hökumətini qurmaq uğrunda apardıqları
mübarizədən bəhs edən müəllif sonda onların bu inqilabi fəaliyyətinə haqq
qazandıraraq, repressiya qurbanı olduqlarını çox böyük təəssüf hissi ilə qeyd
edir. Doğrudur, hər bir azərbaycanlının bu faciənin qurbanı olduğuna acıyırıq.
Amma onu da qeyd edək ki, bir zaman onlar, sonradan onlara bu faciəni yaşadan
Şura hökuməti uğrunda cəkinmədən yüzlərlə soydaşlarını qurban vermişlər.
Həmid Sultanov 1920-ci ilin
oktyabrında AK(b)P-nın 2-ci qurultayında çıxış edərkən Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti Hökumətinə qarşı çevrilişin təşkilatçılarından olduğunu şəstlə
belə qeyd etmişdir: "Hakimiyyətin devrilməsində mən özüm şəxsən iştirak
etmişəm. Bu işdə Yalamada yerləşən qırmızı süngülərə arxalanırdım...”. O,
süngülər Sultanovların, Musabəyovların, Qarayevlərin əlilə minlərlə günahsiz azərbaycanlını qanına-qəltan etmədimi? Və yaxud Həmid
Sultanov Azərbaycan İnqilab Komitəsinin Gəncə quberniyasının fövqəladə
komissarı kimi Gəncə üsyanını (1920) yatırdarkən "Gəncədə bir başıpapaqlı varsa, çıxsın qabağıma” deyərək, yüzlərlə soydaşını məhv edərək evləri başsız, uşaqları yetim qoymadımı?
Həmid Sultanovun ömür-gün yoldaşı Ayna
Sultanova və qaynı Qəzənfər Musabəyov haqqında belə faktlardan yüzlərlə qeyd
etmək olar. O zaman onların Şura sevgisi gözlərini elə tutmuşdu ki, nə
etdiklərini özləri də bilmirdilər. Belə olmasaydı, Ayna xanım Leninə olan sonsuz məhəbbətinin təzahürü
kimi sonbeşiyinə VLADLEN adını qoymazdı ki...
S.Gəncəli yazır: "Onlar ömürlərinin ən
gözəl illərini xalqının azadlığı uğrunda mübarizəyə həsr etmişlər”. Sabir
müəllim, amma zaman sübut etdi ki, əksinə, onlar xalqının azadlığı uğrunda mübarizə aparanlara
qənim kəsiliblər...
...Mərkəzdə başlanan "yenidənqurma”,
"aşkarlıq” siyasəti bizə ya çox gec gəlib çatdı, ya da biz onu gec qəbul etdik.
Mərkəzdə Qarabağ məsələsinin "xeyir-duası” verilən zaman biz hələ də Mərkəzə
sədaqətimizi bəyan etməkdə idik. Dövrün "ən mötəbər mənbəyi”
adlanan Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasında hələ də istedadlı alimlərimiz,
akademiklərimiz H.Z.Tağıyev haqqında həqiqətlərə göz yumaraq, onu haqsız tənqid
atəşinə tutaraq, "milli burjuaziyanın mənafeyini güdən”, "fəhlələrin əməyini
istismar edən kapitalist” kimi təqdim edirdilər.
Bu ideoloji münasibət
tədqiqatçı alim, filologiya elimləri doktoru Firudin Hüseynovun da əsərlərindən
yan keçməyib. Zamanın "qanun-qayda”larına sədaqətini əks etdirən alim 1982-ci
ildə çap etdirdiyi "Satirik gülüşün qüdrəti” adlı elmi əsərində "Böyük Oktyabr
sosialist inqilabına” sədaqətini necə bəyan edirdisə, 1986-cı ildə işıq üzü
görən "Molla Nəsrəddin” və mollanəsrəddinçilər” adlı əsərində də eynilə bunu davam
etdirib.
Məsələyə sovet ideologiyasına xas yanaşan alim bütün varlığı ilə
xalqına, millətinə bağlı olan, onun azadlığı uğrunda sona kimi çalışan,
görkəmli qələm və əqidə sahibləri olan Ə.Ağaoğlunu, Ə.Hüseynzadəni və
Ə.M.Topçubaşovu tədqiqatlarında birmənalı olaraq "panislamist”, "pantürkist”,
"istismarçı burjua sinfinin ideoloqu” kimi tənqid edərək yazırdı: "Bakının neft
milyonçularına sədaqət göstərən, mətbuatda mühafizəkar mövqe tutub, mənsub
olduğu istismarçı burjua sinfinin ideoloqu kimi tanınan bir qrup ziyalı
yetişmişdir. Ə.M.Topçubaşov,
Ə.Hüseynzadə, Ə.Ağaoğlu belə ziyalılardan idi”.
Əsərin ilk cümləsindən son
çümləsinə kimi (baxmayaraq ki əsər 1986-cı ildə çap edilib, artıq bu zaman ölkədə yenidənqurmanın ilk rüşeyimləri
görünməkdə idi. Amma bizim ziyalılarımızın əksəriyyəti hələ də proletar
ideologiyasından azad ola bilmirdilər) "proletariatın dahi rəhbəri V.İ.Lenin
qayğısı”, "qardaş millətlərin birliyi” (!), "beynəlmiləl tərbiyədə S.Şaumyanın rolu” və s. bu kimi fikirlərin dönə-dönə
işlədilməsi müəllifin uzun illər yazılan yanlışlıqları bir daha təkrar
etməsindən başqa bir şey deyil. "Həyat”, "Füyuzat” və "Kaspi” mətbu orqanlarını
"milli burjuaziyanın mənafeyini təmsil və müdafiə edən”, yazarlarını isə
"panislamist”, "pantürkisist” kimi təqdim
edirdi F.Hüseynov. Bu kimi faktlar təkcə F.Hüseynovun əsərlərində deyil, 1980-cı ildən sonra yazılan bir çox tədqiqat
əsərlərində davam etməkdə idi.
Bu proses 1990-cı illərin
əvvəllərinə kimi davam etdiyi üçün milli mətbuat və (xüsusən də Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyəti dövrü) mətbuatşünaslıq tariximizi obyektiv şəkildə əks etdirən
əsərlər demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Obyektivlik bir yana, bəzi
tədqiqatçılarımız sovet rejiminə o qədər aludə olmuşdular ki, bolşevik mətbuatının, yazarlarının fəaliyyətini
tədqiq etməklə kifayətlənməyərək, milli ruhlu mətbuatı, onun yazarlarını təhqir
və tənqid etməkdən sanki zövq alırlarmış. Məsələn, bolşevik mətbuatının
tədqiqatçısı Xasay Vəzirov "Azərbaycan bolşevik mətbuatı sovet hakimiyyətinin
qələbəsi uğrunda mübarizədə” adlı elmi əsərində az qala hər sözündə, hər
cümləsində milli hökuməti və onun liderlərini təhqir etməkdən belə çəkinməyərək
yazırdı: "Azərbaycanda alman-türk süngüləri ilə yaradılmış Müsavat hökuməti, bəylər, xanlar, mülkədarlar və kapitalistlər
Azərbaycan xalqına böyük xəyanət edərək Azərbaycanı əvvəlcə türk
işğalçılarının, sonra isə İngiltərə imperalistlərininin əsarəti altına
salmışdılar”.
Əslində yalnız X.Vəzirovun əsəri
deyil, sovet dövründə yazılan, onun siyasi dəsti-xəttinə
uyğun olan sayız-hesabsız əsərlərdə bu mühüm dövr "düzgün qiymətləndirilməmiş, mürəkkəb,çoxşaxəli olan
bu dövr kommunist ideologiyasının prinsipləri baxımından dəyərləndirilmiş,
milli təzahürlər bolşeviklərin xeyrinə saxtalaşdırılmışdır”. Ona görə də sovet
dövründə aparılan tədqiqatlar, namizədlik, doktorluq dissertasiyaları,
dərsliklər, ensiklopedik mareriallar və digər araşdırmalar bir daha sübut edir
ki, onlarda zamanın amansız siyasi-metodoloji prinsiplərinə əsaslanaraq
söylənilən fikirlər bu gün müasir tələblər baxımından qüsurludur. Bu qüsurları
aradan qaldırmaq üçün xalqımız yenidən öz müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra
mətbuat və mətbuatşünaslıq tariximiz obyektiv olaraq, əsaslı şəkildə tədqiqata
cəlb edildi. Burada mətbuatşünaslıqla yanaşı, tarixşünaslıq elmi də əsas götürüldü. Bu gün zaman
tarixşünaslıq elimindən müstəqil dövlətimizin
inkişaf yolunun müəyyənləşdirilməsi üçün Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
dövlətçilik təcrübələrindən bəhrələnməyi, səhvlərindən ibrət götürməyi, onları
təkrar etməməyi tələb edir.
1990-cı illərdə Azərbaycanda ideoloji
sahənin bütün cəbhələrində olduğu kimi, mətbuatda da yeniliklə köhnənin mübarizəsi, yaxud
köhnənin yeniyə müqaviməti getdikcə amansız şəkil alırdı. Bəzi hallarda partiya
orqanlarının öz əməkdaşları belə, redaksiyanın proqramına, platformasına əks
mövqedə durur, həmkarlarının iş üslubuna etiraz edir, onları əsl vətəndaş olmağa sövq edirdilər.
Odur ki, Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası ərəfəsində ölkəmizdə fəaliyyətdə
olan KİV-in həyatında bir kəmiyyət dəyişikliyi baş verdi. Bu dəyişiklik
yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, ilk olaraq
yeni yaranan mətbu orqanlarında özünü əks etdirdi. "Səhər”, "Meydan”, "Vətən
səsi”, "Açıq söz”, "Ədalət”, "Azadlıq”, "Azərbaycan”, "Aydınlıq”, "Qarabağ”
qəzetləri Azərbaycanın azadlıq mücadiləsində yaxından iştirak edərək onun yaxın
tarixini öz səhifələrində yazdılar. Onlar bu səpkili mövzulara tez-tez müraciət
edərək fərdin və millətin ən böyük sərvəti olan azadlığı, istiqlalı uğrunda mücadilə aparan tarixi
şəxsiyyətlərin mətbu irsinə, yaradıcılığına yeni həyat, nəfəs verir, bununla da
müstəqillik uğrunda mübarizə aparan hərəkat iştirakçılarını mənəvi-ideoloji,
siyasi baxımdan qidalandırırdılar.
Dünənimizin, tariximizin, milli-mənəvi
dəyərlərimizin qorunub saxlanmasında, azadlıq arzularımızın gerçəkləşməsində,
ictimai fikrin, milli şüurun formalaşmasında, milli ideologiyanın təşəkkülündə
bu yeni ruhlu mətbuatımız şərəflə mübarizə aparmış və istəyinə nail olmuşdur.
Odur ki, Azərbaycan mətbuat tarixi tədqiqatçıları bu mətbu orqanlarının hər
birini geniş şəkildə tədqiqata cəlb etməli, onların əldə etdiyi müsbət
nəticənin elmi əhəmiyyətini verməlidirlər. Çünki həmin illərdə mətbuatımız
sadəcə yeni tarixi mərhələyə daxil olmur, həm də yeni ruhlu mətbuat
nümunələrini yaradaraq müstəqilliyimizin yeni tarixini yaradırdılar.
Elmi-ictimai, siyasi, mədəni həyatımızın, istiqlal tariximizin şərəfli və
mürəkkəb zamanını əks etdirən bu mətbu orqanlarının tədqiqi həm istiqlal
tariximizə, həm də müasir mətbuatşünaslığımıza ən layiqli töhfə olardı.
Amma burada bir faktı da qeyd
etmək yerinə düşərdi ki, sovet dövrü mətbuatının fəaliyyətini bütövlüklə inkar
etmək də düz olmazdı. 20-ci yüzilin 70 ildən artıq dövrü sovet mətbuatının
fəaliyyət göstərdiyi illərə təsadüf etsə də, bu dövrün də xüsusi yeri var və bunları danmaq
ədalətsizlik olardı. Bu da bir faktdır ki, sovet gerçəkliyində yaşadığımız
yetmiş ildə milli düşüncənin yaranmasında, yaşanmasında və təbliğində
ədəbiyyatımızla yanaşı,
mətbuatımızın da böyük rolu olub. Xüsusən də son "30 il (1960-1990-cı illər) bu mənada birmənalı təsdiq olunsa da,
əvvəlki 40 ilin də üstündən keçmək olmaz”.
Məhz bu dövrdə mətbuatımızın
coğrafiyası və ifadə vasitələri genişlənərək respublikanın ictimai-siyasi
həyatının demək olar ki, bütün sahələrini əhatə etmişdir.
Qərənfil Dünyamin qızı
Əməkdar jurnalist