Bədii əsərlərin dilinin səviyyəsi
ilə bağlı səslənən fikirlər birmənalı deyil. Bədii üslub bədii əsərlərin
dilidir. Ədəbi dilin tarixində bədii üslub hər zaman aparıcı olub, müəyyən
mərhələlərdə isə bütövlükdə ədəbi dili təmsil edir. Bədii üslub funksional
imkanlarının genişliyinə görə, bəzi hallarda ədəbi-bədii dil adlandırılır.
Bədii üslubda obrazlılıq əsas şərtdir. Yəni bu üslubda fikir obrazlı, ifadəli
şəkildə verilir.
Bəs bu gün bədii dil hansı
səviyyədədir? Dil normalarına ədəbi əsərlərdə nə qədər əməl olunur?
«Müzakirə”mizdə iştirak edən yazarların bədii dilin hazırki səviyyəsinə
münasibəti də fərqlidir. Müxtəlif yanaşma tərzi
Yazıçı İlqar Fəhmi bədii dil
məsələsini müxtəlif yanaşma tərzi olan mövzu hesab edir. Belə ki, bir qisim ədəbiyyatçılar
bu fikirdədirlər ki, ədəbi dil ədəbiyyatın bütün sahələrinə şamil olunmalıdır:
"Yəni sənin bütün qəhrəmanların sırf ədəbi dildə danışmalıdır. Amma bir qism insanlar
deyir ki, əgər mənim iki qəhrəmanım varsa, tutaq ki, onun biri alim, biri də kriminal
aləmin adamıdırsa, onların ikisi də ədəbi dildə danışa bilməz. Bu, əsərin bayağı
görünməsinə gətirib çıxara bilər. Ona görə də, hər obrazın dili olmalıdır. Bu baxımdan
yanaşanların fikri belədir ki, qəhrəmanların dili ədəbi dil olmaya bilər, amma təhkiyyəçinin
dili mütləq ədəbi dil olmalıdır. Maraqlı cəhət odur ki, son dövrlərdə gənclərin
yazdığı əsərlərin çoxu, birinci şəxsin dilindən yazılır. Yəni əsər bir nəfərin dilindən
nəql olunur. O əsərdə qəhrəman öz təbii danışığını saxlayır. O danışıq tərzi də
müəyyən qədər küçə dili olur, onun içində müəyyən qədər jarqon, ləhcə olur və bunu
«qəhrəmanın öz dilidir» deyə olduğu kimi qəbul edirlər. Bu baxımdan, bu, mübahisəli
mövzudur və vahid rəy yoxdur”. İ.Fəhmi özünün
də bu barədə çox düşündüyünü və konkret bir rəyə gələ bilmədiyini deyir: "Bununla
belə, vahid ədəbi dilə tabe edilməyin tərəfdarı deyiləm. Onda bizim sovet ədəbiyyatındakı
kimi qəribə bir tendensiya əmələ gələcək ki, bütün qəhrəmanlar eyni dildə, eyni
üsulda danışacaq. Bu isə əsəri bir az pafoslu edir, təbiilikdən çıxarır. Hesab edirəm
ki, bu kimi məsələlərdə bir az orta nöqtəni tapmaq lazımdır. Hər bir yazıçı da ortaq
nöqtəni öz yaradıcılıq konteksində müəyyən etməlidir”. Yazıçı telekanallarda, publisistik
yazılarda dialektin işlənməsinin əleyhinə olduğunu bildirir: "Çünki burda bədii
əsər xarakteristikası yoxdur ki, «süni çıxar» deyəsən. Bu sahələrdə mütləq ədəbi
dil qorunmalıdır. Ədəbiyyatda isə müəyən qədər təbiilik xətrinə ədəbi dildən
kənara çıxmalara, məncə, icazə verilər”. Əsrlərdən bəri gələn SÖZ
Tənqidçi Vaqif Yusifli bədii dili Azərbaycan
mənəviyyatının əsası hesab edir: "Bizim dilimiz həmişə türk dilləri ailəsində öz
nəfisliyi, dil normaları ilə uzlaşması baxımından öndə olub. Təbii ki, bu dili korlayanlar,
öz əsərlərində layiqli qaydada işlədə bilməyən yazıçılar da var. Bunu da danmaq
olmaz. Amma yenə də bizim ədəbi dilimiz saflığı və incəliyi ilə seçilir. Xüsusən
bizim poeziya, nəsr dilimiz haqqında bu xoş sözləri söyləyə bilərəm. Bunlar hamısı
tarixdir. Bizim klassiklərimiz həmişə bu dilin gözəlliyinin qayğısına qalıblar.
Dahi Füzuli
Ver sözə ehya ki, tutduqca səni
xabi-əcəl
Edər hər saət səni ol uyqudan
bidar söz
deyərək, sözə qiymət verirdi.
Bu, sözün gözəlliyidir ki, əsrlərdən bəri gəlir”.
Tənqidçi gənc yazarların əsərlərində, şeirlərində qəsdən dilin qayda-qanunlarının
pozulmasına təəssüfünü gizlətmir: "Onların yazdıqları əsərlərdə, şeir
nümunələrində özlərindən söz, ifadə, kəlmə uydurma hallarına rast gəlirik. Dildə
hoqqabazlıq etmək olmaz. Bizim dilin gözəl qanunları var. Yazarkən bütün bu qaydaları
nəzərə almaq lazımdır. Dildə dialektlərdən gələn, geniş oxucu kütlələrinə o qədər
də məlum olmayan sözlər, arxaizmlər var. Xüsusən, qəzəl yazan şairlərin qəzəllərində
ədəbi dil normalarını pozmaq adi hala çevrilib. Hesab edirəm ki, ədəbi dil qaydalarını
pozmaq cinayətdir. Ədəbi dil illərdən bəri, süzülə-süzülə, işlənə-işlənə, cilanana-cilana
gəlib bu vaxta çatıb. Məmməd Arazın, Əli Kərimin, Vaqif Səmədoğlunun, Ramiz Rövşənin
şeirlərindəki dilə nəzər salın. Nə qədər gözəl, nə qədər safdır! Bu mənada biz bədii
dilə yanaşmada həssas olmalıyıq». Tənqidçinin sözlərinə görə, bədii dil qaydaları
elmi əsərlərdə də pozulur. "Məsələn, alimlərin bir çoxunun yazılarında hiss olunur
ki, dilin özünəməxsus mədəniyyətindən xəbərsizdilər. Dilin qaydaları ilə bağlı
səlislikdən kənara çıxmaq olmaz. Mən də çalışıram ki, öz yazılarımda hamı məni başa
düşsün. Həmişə bu prinsipi əsas tuturam. Necə ki, Məmməd Arif, Məmməd Cəfər, Yaşar
Qarayev, Kamal Talıbzadə kimi tənqidçilər öz elmi əsərlərində tənqidi hamının başa
düşəcəyi dildə yazırdılar, mən də elə yazmağa çalışıram. Dil bizim mədəniyyətimizdir.
Bu mədəniyyəti qorumaq lazımdır”. Bədii şura olmalıdır?
Yazıçı Əliabbas Bağırovun fikrincə, bütün
ədəbi sferada təmsil olunanların hamısı bədii dilin səviyyəsinin aşağı düşdüyünü
müşahidə edir: " Əvvəllər ədəbi dilin formalaşması və inkişafı istiqamətində və
ya kiminsə əsəri haqqında, kurs və diplom işləri, resenziyalar yazılardı. Biz
də ədəbi dilin formalaşmasının şahidi olurduq. İndi bu cür proseslərin şahidi olmuruq.
Bunların dilin inkişafı üçün nə demək olduğunu hamı görürdü. İndi kim hansı formada
istəyir o üslubda da yazır. Artıq publisistika hər şeyi üstələyib. Sosial şəbəkələrin
dilləri bütün cəmiyyətə sirayət edib. Kimin ağlına nə gəldi, onu da yazır. Buna
heç bir nəzarət yoxdur. Bunlar da dilin səviyyəsinin aşağı düşməsinə təsir göstərir.
Nə qrammatik normalara, nə orfoqrafik qaydalara riayət olunur. Lazım oldu-olmadı,
türk və Avropa mənşəli sözləri işlədirlər. Bu baxımdan, bədii dilin səviyyəsindən
çox narazıyam”. Yazıçı hesab edir ki, ədəbi dil qaydalarının pozulmasında Yazıçılar
Birliyinin, Dilçilik İnstitutunun da məsuliyyəti var: "Fikrimcə, bu istiqamətdə
çoxlu işlər görülməlidir. Bədii dilin qaydalarına nəzarət edən bədii şura olmalıdır”. Nəşriyyatlarda
redaktorların olmaması
Yazıçı
Eyvaz Zeynalov hesab edir ki, bədii dilin səviyyəsinin qorunması həmişə aktual mövzu olub: "Oxucu ilə əlaqə
qurmaq üçün bədii dilin böyük rolu var. Çünki oxucu ilə ünsiyyət yaradan dildir. Buna görə də, dil gərək bədii cəhətdən zəngin,
cümlələrin quruluşu düzgün olsun. Belə bir ifadə var, deyirlər ki, fikri aydın olmayanın
sözləri və cümlələri aydın olmaz. Sovet dövründə nəşr olunan kitablar bədii dil
baxımından daha təkmil idi. Amma indi vəziyyət fərqlidir”. Yazıçı bədii dilin
səviyyəsinin korlanmasının bir səbəbini də nəşriyyatlarda redaktorların olmamasında
görür: "Onlar elə başa düşür ki, redaktor işi korrektor işi kimidir. Ona görə, hərf
səhvlərini, durğu işarələrini düzəltməklə vəzifələrini bitmiş hesab edirlər. Kitabın
nəşrində isə özlərini redaktor kimi təqdim edirlər. Amma baxıb görürsən ki, kitabda
redaktor işindən əsər-əlamət yoxdur. Nəticədə əsərlərin dili qarışıq olur, dolaşıq
cümlələrdən istifadə edirlər, zamanı qarışdırırlar, cümlələr bitkin olmur. Bu baxımdan,
əvvəllər əsərlərin bədii dili daha sanballı idi”. Yazıçı hesab edir ki, bədii dilin
səviyyəsinin aşağı düşməsinin səbəblərindən biri də yazarların dil qanunlarını öyrənmək
istəməməsidir: "Onlar özlərini böyük yazıçı hesab edirlər. Bu gün kitab çap etmək
çox asanlaşıb. Onların qarşısında bədii dilin səviyyəsinin qorunması ilə bağlı hər
hansı tələb qoyulmur. İndii nəşriyyatlar müəllifdən pulu alır və çap edir. Bununla
da iş bitir. Bütün bu amillər bədii dilin korlanmasına gətirib çıxarır. Müasir yazıçılar
buna o qədər də əhəmiyyət vermirlər. Düzdür, keçmiş yazıçılar arasında da bu cür
vəziyyət müşahidə olunub. Ancaq zamanla onlar öz nöqsanlarını aradan qaldırıblar.
Mənə elə gəlir ki, özünü yazıçı adlandıran şəxs başqa yazıçıların əsərlərini də
oxumalıdır. Mütaliə onların dilinin formalaşmasına kömək edər”.
Bakı 24°C
