Bağrımızın Qarabağı
Bəlkə
də bütün fəsli şəhərdə başa vurmaq olar. Elə ki, yaz gəlir, dünyanı bir zümrüd
rəng bürüyür, adamın könlü havalanır. Uşaqlığın keçən yerlər səni maqnit kimi
özünə çəkir. Amma arzuların da, əl-qolun da bağlanır. Keçmiş illərdə olduğu
kimi səfərə çıxa bilmirsən. Bənd-bərəsi kəsilmiş yolların sərt, minalanmış, barıt
qoxulu, mərmi səsli qorxunc sifəti qarşını kəsir. İstəsən lap okeanın o tayına,
dünyanın ən uzaq guşəsinə üz tuta bilərsən. Amma doğulduğun, böyüyüb boya-başa
çatdığın, havasını udduğun, çörəyini yediyin, suyunu içdiyin, hər izinə, dərəsinə
bələd olduğun doğma yurduna qədəm qoya bilməzsən. Çox ağırdır...
İnsan
dünyaya gəldiyi gündən ömrünün sonuna kimi sevinc qarışıq bir həyat sürür.
Özünü həm xoşbəxt, həm də bədbəxt sandığı anlar yaşayır. Ömrü boyu bir sıra itkilərə
məruz qalır. Bu fani dünyada heç nəyin əbədi olmadığını dərk edir. Neçə əzizini,
qohum-əqrəbasını, dostunu, tanışını, valideynlərini itirir. Həyatın bu əbədi
hökmü qarşısında çarəsiz insanın əlindən heç nə gəlmir. Dünya yaranışdan belədir.
Olumla ölüm, ağla qara, toyla vay, işıqla qaranlıq... qoşa doğulur. Cahanın bir
tərəfində günəş doğur, o biri başında zülmət gecədir. İnsanın alışmadığı, öyrəşmədiyi,
gözləmədiyi, dözmədiyi ən ağır dərd Vətən itkisidir. Biz heç vaxt bu yoxluğa tab
gətirə bilmirik. Nə qədər xoşbəxt yaşasaq, müxtəlif uğurlar qazansaq, lap şöhrət
zirvəsinə yüksəlsək də, vətənsizlik əzabının önündə gücümüz, dözümümüz itir.
Bir həzin mehə bəndik ki, könlümüzdə kükrəyib daşmağa hazır hisslərimiz göz
yaşlarına çevrilib yanaqlarımızdan süzülsün. Bir kəlam var: "Ağlamaq əzab
deyil, göz yaşını silən olsa...” Məsələ ondadır ki, Vətən dərdi sağalmazdır.
Min saraya qonaq aparalar, yenə də öz kasıb koman hər yerdən rahat və şirindir.
Hərdən
fikirləşirəm ki, baş verənlər yuxu kimi tərsinə yozula. Bir səhər maşına əyləşib
üzü Qarabağa yol gedəsən. Ağdamdan, Əsgərandan, Şuşa qalasının ətəyindən, Zabux
kəndindən, Həkəri çayının üstündən, Laçın qayalarının arasından, zümrüd donlu
Gorusun dolamalarından keçərək daşları xınalı Qızılcıq kəndinə yetəsən.
Qarakilsəyə (Sisian) yenəsən, ürəyin döyünə-döyünə, tələsik doğmaca kəndin
Uruda çatasan. Bu kəlmələri yazanda ürəyim titrədi, gözlərimi yumdum. Ayaqyalın
düz evimizə doğru qaçaram. O daşları, qayalıqları əllərimlə oxşaram. Təkcə çiçəyini,
gülünü deyil, kolunu, tikanını öpərəm. Məmməd Araz deyirdi ki, Vətən daşı
olmayandan, olmaz ölkə vətəndaşı. Mən isə sənin yollarının tozu olaydim, Vətən!
Tozlu yolda gediş-gəliş çox olar. Tozlu yolda dönüş bitər, qayıdış cücərər. Hərdən təsəlli verirlər ki,
biz getsək də, getməsək də, o kənd bizim kəndimizdir. Ürəyimin başı göynəyir bu
kəlmələrin ağır ləngərindən, təsirindən, Ömür əbədi deyil axı. Yan-yörəmdəki
neçə əzizim, doğmam bu nisgillə dünyasını dəyişdi. İnsan olmadığı yeri
yuxusunda belə görmür. Gecələr yuxumda lövbər salan doğma yerlər, görəsən, siz
nə vaxtsa mənim övladlarımın da röyasına girərsinizmi? Güman etmirəm. Onlar məni
nə qədər çox sevsələr də, göz yaşlarıma şərik çıxsalar da, Vətən uğrunda döyüşlərə
mərd-mərdanə, ayıq-sayıq hazır dayansalar da, olmadıqları yer yuxularına necə
girə bilər?
Yayın cızdağı çıxaracaq istisi qarşıdan gəlməkdədir.
Bəlkə də məni qınayanlar tapılar, bu nə ahu-zardır? Dünyada o qədər görməli,
dincəlməli, səfalı yerlər var ki... Məmləkətlər dolaşmışam. Təbiət möcüzələri,
insan əlinin yaratdığı gözəlliklər qarşısında heyrət etmişəm. Amma bir etirafımı
bildirim ki, heç Niaqara şəlaləsi də mənə kəndimizdəki o kiçik Soltan bulağı qədər
zövq verməyib. İnsan öz doğma ocağını sevməsə, arzulamasa, bəşəri incilər
qarşısında keçirdiyi həyacanlar, məftunluqlar, aludəçiliklər bir heçdir. Çünki
doğmalıq bambaşqa aləmdir. Dağlar var dağlarıma oxşayır, yol görürəm, min xatirə yada düşür. Amma bunların heç biri mənə Vətəni
əvəz edə bilməz!
Uşaqlığım keçən yerlər
Məmməd
Araz necə deyərdi: Çadırdaş ətəyi, Nursu bulağı... Oxşarlıq tapıram: Babək
qalası, Bazar çay, İsti su, Qazbağı, Pürül, kəhriz başı... Vaxtilə Zəngəzur
mahalı Gəncə quberniyasının tərkibində olan qədim yurd yerimiz idi. Əzəldən bu
torpaqda türklər yaşamışdır. Yer, yurd, çay, bulaq, qaya, dağ, bağ adları, müxtəlif
toponimlər hamısı türkcədir. Eramızdan əvvəlki qədim qəbiristanlıqlar da əcdadlarımızın
uyuduğu müqəddəs ünvan idi. Sinədaşlarının hər birində xəttat babalarımızın
nişanələri yaşayırdı. Babək igidlərinin at oynatdığı yerdə onun adı ilə bağlı
qalalar, oylaqlar indiyə kimi qalmaqdadır. 1920-ci ildə parçalanan Zəngəzurun
bir hissəsi Azərbaycanda qaldı, digər hissəsi isə qondarma Ermənistan dövlətinə
(1919-cu ilə kimi ermənilərin dövləti olmayıb. Onları bu səadətə bolşeviklər
çatdırdı - F.X.) verildi. Amma bir müddət Qarakilsədə yaşayan azərbaycanlılar
qışda öz mal-heyvanlarını Qarabağa qışlağa aparardılar. Yayda da Qarabağdan
yaylağa gələrdilər. Böyük qardaşım bir dəfə anamla Qarabağa gedibmiş. Bunu həmişə
iftixarla danışar, sinif yoldaşlarına nəyisə onlardan yaxşı bildiyini sübut etmək
üçün birinci cümləsi belə olardı: "o il Qarabağa gedəndə”. Bu sözləri o qədər çox və hər kəlməbaşı işlətmişdi
ki, daha onu öz adı ilə deyil, "o il Qarabağa gedəndə” çağırırdılar. Bu kəlmələrin
ahəngindəki qəribə bir doğmalıq, istilik hamımızın qəlbinə dolmuşdu. Kənddən
heç hara çıxmamışdım. Hərdən bir rayon mərkəzinə gedərdik. Orada da ermənilər
çox olduğundan, bircə azərbaycanlılar öz aralarında doğma dildə danışırdılar.
Küçədə, bazarda, mağazada, xəstəxanada,
müxtəlif idarələrdə, avtobusda, bir sözlə, hər yerdə qarğa avazına bənzəyən
erməni dilinin xoş olmayan qarıltısı ruhumu əzirdi. Balaca olduğumdan çox şeydən
xəbərim yox idi. Ağlıma gətirə bilmirdim ki, dünyanın harasındasa böyük
toplumda ana dilimizdə danışanlar var. Ona görə də kəndimizdən kənara çıxmağı
heç sevmirdim. Bu müqəddəs pak guşədə hamı öz dilimizdə danışırdı.
Günlərin birində əmim oğlunun toyu oldu. Gəlini
Ağcabədidən gətirməli idik. Gəlingətirdiyə məni də apardılar. Elə ki Ermənistan
sərhəddindən çıxdıq, Laçın qayalıqları diqqətimi çəkdi. Hələ indiyə kimi bu
hissi özümdən uzaqlaşdıra bilməmişəm. Laçın özü boyda bir qartal idi, dağların
sinəsinə qonmuşdu. Dünyanın heç yerində belə qəribə coğrafi mövqeyə malik diyar
yoxdur. Sonralar da həmişə Laçın şəhərinə çox təəccüblə baxardım. Fikirləşərdim
ki, şəhər dağın sinəsində necə qərar tutub? Burada ev tikməyi necə bacarıblar?
Düzü-düzəngahı qoyub, insanlar dağın bağrını niyə yarıblar? Gözəllik, torpaq və
yaşamaq naminə savaşa çıxan laçınlıların dağ vüqarını, Fərhad biləyini sonralar
üç-beş dığa necə sındıra bildi? Kim bilir, bu dilbər guşələr uğrunda ömrünü
qurban vermiş Sultan bəylərin goru neçə yerdən çatlayıb.
Zarıslını geçəndən sonra qalalar qalası
Şuşanın yaxasında dayanıb seyr etdiyimiz ətraf kəndlər, Xankəndi (Stepanakert
adlandırırdılar) şəhəri yaşıllığın ortasında cilvələnən bir gözəllik idi. Hələ
Qırxqız yaylağı, dərin marağıma səbəb olan su kəmərinin uzunluğu (Onu da XIX əsrdə
Xan qızı Natəvan inşa etdirib) indi də gözlərimdən çəkilmir.
Nəhayət,
Ağdam şəhəri. Bazar günü olduğundan radioda səslənən muğamat konsertinin
vaxtına düşmüşdük. Şəhərin hər yerindən muğamat eşidilirdi. Dincəlmək üçün 5-10
dəqiqəliyə dayanmışdıq. Əmimgil deyirdilər ki, sovet hökümətinin Ağdamdan xəbəri
yoxdur. Çünki bu şəhərdə yaşayanlar daha sərbəst, azad və həm də imkanlı idilər.
Ağdamdakı yaşayış evləri, hasarları örtmüş qızılgül kolları, sarmaşıqlar,
darvazalı həyətlər o qədər gözəl idi ki... Və mən ilk dəfə əhalisinin hamısı azərbaycanlılardan
ibarət olan böyük bir şəhər görürdüm. Öz təndirimizdə bişən çörəkdən başqa Qarakilsədə
dilinə tikə vurmayan, su belə içməyən anam Ağdamda dükandan alınmış çörək
yeyirdi, yeməkxanada çay içirdi, harada gəldi əyləşirdi. Nə salavat çəkirdi, nə
də sifətini turşudurdu. Ağdamın hər qarışı anam üçün saf, təmiz bir dünya idi.
Ağcabədi
də bir özgə büsatla bizi qarşıladı. Mən ilk dəfə yer üstündə təndir gördüm. Hələ
bağ-bostan məni elə heyrətləndirdi ki... Biz tərəflərdə iqlim şəraiti sərt
olduğundan, bostanda ancaq xiyar-pomidor əkərdik. Qarpız-yemiş bostanı,
badımcan bitkisi mənə elə qəribə gəldi ki... Bizim həyətdə də üzüm tənəkləri
var idi. Ancaq yarpağından istifadə edərdik, bəhrəsi olmazdı. Anam qışda onu
xüsusi sellofona bükərdi ki, şaxta vurmasın. Boy-buxunu da elə hündür olmazdı. Amma
Qarabağda üzüm çardaqları məni məftun
etmışdi. Büllur salxımların parıltısı çılçırağı xatırladırdı.
Səslərini
radioda eşitdiyim xanəndələri toy məclisində görəndə özümə gələ bilmədim. Gör
kimlərlə üzbəüz dayanmışam? Xan Şuşinski, Əbülfət Əliyev... Bəlkə min dəfə gözlərimi
yumub-açırdım. Bu, yuxudur, yoxsa gerçəklik?
O vədə
gəldi ki, orta məktəbi bitirib arzularımızın ünvan tapdığı Bakımıza - ali məktəbdə oxumağa üz tutdum. İldə iki dəfə
- qış və yay tətillərində gözəlim Qarabağdan keçərək Zəngəzura gedərdim.
Qarabağın demək olar ki, bütün guşələrində olmuşdum. Şuşada, Ağdamda, Bərdədə,
Tərtərdə qohumlarımız, yaxın tanışlarımız, tələbə yoldaşlarım yaşayırdı. Yayda
onları da götürüb kəndimizə aparardım. Qış tətilində çox vaxt Ağdama, Bərdəyə
gedərdim. İlboyu Şuşadan, Ağdamdan bizə sovqat göndərərdilər. Bizim yerlərdə
olmayan nemətlər həmişə Qarabağdan gələrdi. Qarabağ mənim Vətənə gedən yolum
idi...
Azərbaycan
ədəbiyyatında bir bayatısı ilə əbədiləşən Ağabəyim ağanın misraları yurd həsrəti
ilə qovrulan insanların könül harayıdır:
Əziziyəm,
Qarabağ,
Şəki,
Şirvan, Qarabağ.
Aləm cənnətə
dönsə,
Yaddan
çıxmaz Qarabağ.
İndi
bütün dərdlərimiz bir simin üstündə köklənib. Hansı səmtə, hansı tərəfə
boylansaq da, bir yolumuz var - Qarabağa getmək! Bu, adi bir səfər, adi bir
görüş deyil. İllərdir qəlbimizdə yığılıb qalmış həsrətin, nisgilin bağrını sökmək
üçün dikəlməyimizdir. Milli varlığımızın əzəmətini nümayiş etdirməyimizdir. Yüz
il belə davam edə, Qarabağ Azərbaycan torpağıdır. "Biz getsək də, getməsək də,
o yol bizim yolumuzdur” deyənlərə söyləmək istərdim ki, daha getmək gərəkdir.
Ən uzun sürən ayrılığın da bir sonu, olumun da ölüm adlı ünvanı var. Cocuq Mərcanliya
aparan yolların Şuşaya açılmasına az qalıb. İgidlərimiz tərəfindən külli
Qarabağın erməni murdarlarından bir yolluq təmizlənməsi isə doğulduğum yurda
dönüşün başlanmasıdır. O mübarək günün həsrətilə bu gün hər birimizin könlündən
məhz Şuşa keçir...
Flora XƏLİLZADƏ,
əməkdar jurnalist