Azərbaycan romantizmi-fikirlər və mülahizələr
Cavidşünas, görkəmli alim Kamran Əliyev Azərbaycan romantizminin
dünya romantizmi ilə bağlılığını belə şərh edir: "XX əsr Azərbaycan romantiklərinin
ədəbi-nəzəri görüşlərinin formalaşma prosesi geniş və çoxşaxəli mənbə
zənginliyinə malikdir”.
Seyid Hüseynin "Açıq
tənqid”i
Doğrudan da, klassik Azərbaycan və Şərq ədəbi fikri ilə Avropa
ədəbiyyatı və rus romantizmi bağlı olsa da, Azərbaycan romantizmi ilə Avropa
romantizmi arasında fərqlər də vardır. Belə ki, Avropa ədəbiyyatında romantizm
realizmdən əvvəl yarandığı halda, Azərbaycanda romantizm realizmdən sonra
yaranmağa başladı. Amma Azərbaycan və Şərq ədəbi fikri Avropa və rus romantizmi
ilə bağlı olsa da, xoşbəxtlikdən onu millilikdən uzaqlaşdıra bilməmişdir: Bu,
çoxcəhətlilik XX əsr Azərbaycan romantizminin nəzəriyyəsinə mürəkkəblik gətirsə
də, hər halda, onu millilikdən, özünəməxsusluqdan təcrid edə bilməmişdir.
Əksinə, millətçilik, vətənpərvərlik, azadlıq, milli birlik ideyaları ilə
zənginləşərək yeni formada ortaya çıxan romantizm həmin dövrdə Azərbaycan
mətbuatının, xüsusən də "Füyuzat” ədəbi məktəbinin adı ilə bağlıdır.
Bu da faktdır ki, dünyanın bir çox tanınmış romantikləri də öz yaradıcılıqlarında
Şərq mövzusuna dönə-dönə müraciət etmişlər. Bu haqda Ə.İsmayılov "Dünya
romantizm ənənələri və H.Cavid” adlı əsərində yazır: "Bayronun Şərq dünyasına
sönməz marağını, onun romantik şair kimi yetişməsində, yaradıcılığının geniş
dünya şöhrəti qazanmasında çox böyük, səmərəli əhəmiyyəti olmuşdur (Bayron
poeziyasında Şərq nəfəsi sonralar Puşkinə təsir göstərmiş, onun şeirlərində
əksini tapmışdr). Hötenin Şərq ruhunu dərindən duyması sayəsində yaratdığı
"Qərb-Şərq divanı” onun romantik-poetik axtarışlarının üfüqlərini
genişləndirmiş, poeziyasını zənginləşdirmiş, şöhrətini artırmışdır”.
Tədqiqat əsərlərindən belə aydın olur ki, Azərbaycanda romantizm
haqqında ilk məqaləni hələ keçən əsrin əvvəllərində - 1919-cu ildə dövrün
məşhur yazarı, ədəbi tənqidçi Seyid Hüseyn (Kazımoğlu imzası ilə) yazmışdır.
Müəllif "Açıq tənqid” adlı məqaləsində romantizmin nəzəri-estetik mahiyyətini
çox geniş şəkildə şərh edib və maraqlı fikirlər irəli sürüb.
Sovet dövründə qadağa
qoyulsa da...
O, zaman Azərbaycan romantizminin ayrıca nəzəriyyəçiləri olmasa da,
Abdulla Tofiq (Sur), Əhməd Kamal, Əmin Abid, Sənətulla Eynulla İbrahimov, Seyid
Hüseyn (Kazımoğlu) kimi yazarlar bu cərəyan haqqında öz fikir və mülahizələrini
söyləmişlər. Onlar haqlı olaraq onu siyasiləşdirməyin tam əleyhinə çıxmışlar.
Məsələn, tanınmış publisisti və ədəbi tənqidçi olan Sənətulla Eynulla İbrahimov
"İqbal” qəzetinin 8 aprel 1912-ci il tarixli sayında yazırdı: "Əgər bir filosof
bu dairədən çıxaraq siyasi firqələr arasında mübarizə çəkişmələri girdabına
qarışarsa, döyülməkdən başqa bir şey qazana bilməz. Fəlsəfə ilə siyasət
bir-birinə qarışmaz. Əvhami-fəlsəfiyyət ilə mübarizəyi-həyat meydanına atılmaq
olmaz. Filosof və şairlərin kəndi yerlərində, siyasilərin kəndi yerlərində
icrayi-vəzifə etmələri iqtizayi-həyatdır”.
Sovet dövrünün ilk illərində romantizmə qadağa qoyulsa da, onun
keçdiyi inkişaf yolu, nəzəri-estetik prinsipləri ədəbiyyatşünas alimlərimizin
diqqətindən kənarda qalmamışdır. Məmməd Cəfər, Mir Cəlal Paşayev, Cəfər Xəndan,
Məsud Əlioğlu daha çox Azərbaycan romantizmi haqqında fikir və mülahizələrini
bildirmişlər. Müstəqilliyimizin ilk illərində isə Yaşar Qarayev, Kamran Əliyev,
Şamil Vəliyev, Vəli Osmanlı, İsa Həbibbəyli və başqa alimlərimiz Azərbaycan
romantizmi haqqında çox dəyərli fikirlər söyləmiş, məqalələr yazmış, əsərlər
çap etdirmişlər.
Akademik İ.Həbibbəyli "Romantik lirikanın imkanları” monoqrafiyasında
yazır: "Bu yaradıcılıq metodu cəmiyyətin və insan həyatının vacib mənəvi
problemlərinin inikasını ön mövqeyə çəkmişdir. Romantik metodun hüdudları
daxilində lirik-romantik qəhrəmanın işıqlı gələcək ümidi, ağılın ideal həqiqət
axtarışındakı həlledici rolu təsdiq edilmişdir. Romantiklər bu yolla özlərinin
xoşbəxt gələcək, ideal həyat arzularını izhar etmiş, mövcud cəmiyyətin ictimai
eyiblərini açıb göstərməyə müvəffəq olmuşlar”.
Eyni köklü iki fikir
zirvəsi
20-ci yüzilliyin əvvəllərində Azərbaycanda ədəbi proses müxtəlif
məzmunlu və istiqamətli inkişafı özündə birləşdirən hadisə idi. Belə bir dövrdə
Azərbaycan ədəbi mühitində iki ədəbi məktəb formalaşdı: realistlər və
romantiklər. Bu iki ədəbi məktəbin nümayəndəsi olan Abdulla Şaiqin oğlu, bir
çox hadisələrin şahidi, bəzən dövrünün "canlı salnaməsi” adlandırılan
ədəbiyyatşünas alim Kamal Talıbzadə haqlı olaraq qeyd edirdi: "Yeni dövr
Azərbaycanının ictimai, siyasi, fəlsəfi və ədəbi fikrinin bir zirvəsini "Molla
Nəsrəddin” və öz məktəbi ilə Cəlil Məmmədquluzadə təşkil edirsə, ikinci eyni
miqyaslı zirvəni "Füyuzat” və öz məktəbi ilə Əli bəy Hüseynzadə təşkil edirdi”.
Azərbaycan ədəbiyyatının, mətbuatının inkişafında, formalaşmasında,
zənginləşməsində ölçüyəgəlməz dərəcədə mühüm rol oynayan bu iki ədəbi məktəbi
Kamal müəllim eyni ucalıqda dayanan zirvəyə bənzədirdi: "Bu zirvələr eyni
köklü, eyni yaşlı, eyni ucalıqda, eyni əzəmətdə olan, ancaq qamətləri,
görkəmləri ilə bir-birindən fərqlənən, yanaşı dayanmış, əsərlərin mənasını,
sirlərini də özlərində cəmləşdirən iki nəhəng dağı xatırladır. Bu iki fikir
zirvəsi, dünyası Azərbaycan xalqının milli intibahında müstəsna xidmət
göstərmişdi”.
Hər iki ədəbi məktəbin nümayəndələri Azərbaycan ədəbiyyatına və
mətbuatına çox yeniliklər gətirməklə yanaşı, (realistlər-özünütənqid,
romantiklər-özünütəsdiq) onun formalaşmasına, zənginləşməsinə də çox dəyərli
töhfələr verdilər.
Bildiyimiz kimi, Azərbaycan romantiklərinin görüşlərində başlıca yeri
türkçülük, turançılıq, müasirlik ideyaları, ədəbi dil və s. problemlər tuturdu.
Ümmətçilikdən-millətçiliyə keçiddən sonra ədəbiyyatda (xüsusilə poeziyada)
türkçülük ideyası bədii axtarışların nüvəsini təşkil edirdi. Elə ona görə də
1920-30-cu illərdə romantizmdə birmənalı olaraq "ziddiyyət”, "idealizm” axtaran
"tənqidçilər” tərəfindən mənəvi mədəniyyətin minillik tarixi ənənələri yanlış
nəzəriyyənin hücumuna məruz qalıb, romantizm idealizm ilə eyniləşdirilib
burjuaziyaya məxsus sənət kimi rədd edilirdi. 1960-cı illərdə isə bütün
mütərəqqi cəhətlərinə baxmayaraq, "romantiklərin görüşlərində burjua idealist
fəlsəfəsi və sosiologiyası, "sənət sənət üçündür” burjua nəzəriyyəsinin də
mənfi təsiri özünü aydın göstərmişdir” kimi yanlış fikirlər də var. Bu fikrin
müəllifi olan Məmməd Cəfər elə həmin əsərində sanki öz fikirlərini təkzib
edərək yazırdı: "XX əsr Azərbaycan romantizmi ilə Azərbaycan realizmi arasında
uçurum - Çin səddi olmamışdır. Yəni, bu romantizm realizmə qarşı olmamışdır,
əksinə, dövrün ən qabaqcıl ədəbi cərəyanı olan realist üslubdan müsbət mənada
təsirlənə-təsirlənə inkişaf etmişdir”.
Maarifçilikdən inqilabçılığa,
istiqlalçılığa keçid
"Ədəbi-ictimai fikir tariximizdə "Molla Nəsrəddin” tənqidi realizmin,
"Füyuzat” isə romantizmin yaradılmasında, təşəkkül, inkişaf və təbliğində
başlıca rol oynamışdır” söyləyən ədəbiyyatşünas alim Şamil Vəliyev çox
haqlıdır. Görkəmli alim Əziz Mirəhmədovun təbirincə desək, "XX əsr
ədəbiyyatımızı nəinki "Molla Nəsrəddin”siz, habelə, "Füyuzat”sız təsəvvür etmək
çətindir”. Çünki hər ikisi ədəbi-mədəni intibah tariximizin inkişafı üçün
paralel istiqamətdə (romantik və satirik istiqamət) fəaliyyətdə olmuş və milli-mədəniyyət
nümunəsi olmaqla, bütövlükdə dünya standartlarına cavab verən bədii sənət
yaddaşımızdır.
Romantizmin əsas məqsədi şəxsiyyətin azadlığına, azad iradə və
düşüncəyə diqqət çəkmək olmuşdur. Azərbaycan romantizmini araşdırarkən belə
bəlli olur ki, Azərbaycan romantikləri əsasən türkçülüyə meyl etmişlər. Odur
ki, bu romantizmin idealında vətənçilik, millətçilik, həm də turançılıq daha
qabarıq şəkildə verilirdi. Bu gün də hər bir Azərbaycan gənci Abbas Səhhət kimi
"mən Vətəni canım kimi sevirəm” deyərək, Vətəni, milləti, dövləti uğrunda
romantiklər kimi mübarizə aparmalıdır.
Romantiklərin türkçülüyünü nəzərə almamaq, ümumiyyətlə, XX əsr
Azərbaycan romantizmini yarımçıq tanımaq deməkdir. Türkçülük Azərbaycan
romantizminin ayrılmaz atributlarındandır və ancaq bu yönündə əhatəli,
obyektiv, dəqiqliklə araşdırılmalıdır. Yalnız bu halda Azərbaycan romantizminin
həqiqi mahiyyətini, özünəməxsusluqlarını anlamaq mümkündür.
Son 20-30-il ərzində ölkəmizdə baş verən ictimai-siyasi hadisələr bir
daha sübut etdi ki, Azərbaycan romantiklərinin yaradıcılıq problematikasında
turançılığın tərənnümü əsas amillərdən biridir. Bu haqda ədəbiyyatşünas alim
Aybəniz Əliyeva (Kəngərli) yazır: "Turançılıq tarixdəki bu gerçəkliyə
nostalgiya duyğusu ilə yanaşmaq və yenidən bütün türk xalqlarını vahid
mədəniyyət, vahid kültür, vahid dövlət çatası altında birləşdirmək istəyindən
doğmuşdur. Azərbaycan romantiklərinin də yaradıcılığında və kulturoloji
görüşlərində mədəni turançılıq mühüm yer tutmuş, ümumtürk mədəniyyətinin
yaradılması yolunda təkanverici təməl rolunu oynamışdır”.
Odur ki, bu ideologiyanın daşıyıcılarına, təkcə sovetlər dövründə
deyil, elə indinin özündə də "mürtəce” damğası vurmağa adət ediblər. Hələ o
zaman Məhəmməd Əmin Rəsulzadə "Panturanizm haqqında” adlı məqaləsində bunu belə
yazırdı: "Şərqdə milli hərəkatın müxtəlif formalarından biri olan pantürkizm
Qərbin nasionalizmindən bir qədər fərqlənirdi. Qərbdə ona "mürtəce” damğası
vurmağa adət ediblər və çox vaxt onu şovinizm də adlandırırlar. Nəzərə almaq
lazımdır ki, şovinizm aqressiv bir hərəkatdır. Avropa şovinizmi müəyyən bir
siyasi-aqressiv ideologiyadır. Şərqin şovinizmi isə müdafiə xarakteri daşıyan
siyasi, eyni zamanda ictimai mütərəqqi hadisədir”.
Bütün bunlar Azərbaycanda romantizm-realizm ədəbi məktəbinə mənsub
jurnalist, publisist, bir sözlə, istedadlı qələm sahiblərinin və vətənpərvər,
millətsevər amallı ziyalı ordusunun yetişməsinə səbəb oldu. Onların sayəsində
mətbuatda maarifçilikdən inqilabçılığa, istiqlalçılığa keçid aydın hiss olundu
və ümmətçilikdən millətçiliyə keçidin sürətlə davam etdiyi bir zamanda millətin
formalaşmasında mühüm rol oynayan mətbuat bu iki məktəbin nümayəndələrinin
sayəsində inkişaf etdi.
Qərənfil Dünyaminqızı,
Əməkdar jurnalist