Azərbaycan elminin fenomenal şəxsiyyəti
Hər
zaman dəyanəti, səxavəti, qüruru, qonaqpərvərliyi ilə seçilən, qüdrətli və
vüqarlı olan Azərbaycanımız çox böyük milli qəhrəmanlarla yanaşı, həm də müdrik
tarixi şəxsiyyətlər, yazıçılar, şairlər,
alimlər, professorlar, akademiklər, pedaqoqlar yetişdirib. Belə insanlardan
biri də fizika-riyaziyyat elmləri
doktoru, professor, akademik Hətəm Quliyevdir.
AMEA-nın Geologiya və Geofizika İnstitutunun
Tektonofizika və geomexanika şöbəsinin müdiri, akademik Hətəm Hidayət oğlu
Quliyev 06 yanvar 1947-ci ildə Füzuli rayonunda dünyaya göz açmışdır.
1969-cu ildə BDU-nun mexanika-riyaziyyat fakültəsini bitirib AMEA-nın
Riyaziyyat və Mexanika İnstitutunda elmi fəaliyyətə başlayır. O, 1972-ci ildə
fizika-riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru, 1981-ci ildə fizika-riyaziyyat üzrə
elmlər doktoru elmi dərəcələrini, 1986-cı ildə isə professor elmi adını
almışdır. 2001-ci ildə AMEA-nın müxbir üzvü, 2014-cü ildə AMEA-nın həqiqi üzvü
seçilmişdir. 2001-2013-cü illərdə AMEA Yer Elmləri Bölməsinin
akademik-katibinin müavini və AMEA-nın "Xəbərlər” (Yer elmləri seriyası)
jurnalının baş redaktorunun müavini olmuşdur.
H.Quliyev geomexanika, geofizika, geologiya,
tektonofizika, geodinamika, dağ-mədən mexanikası, deformasiyaya uğrayan bərk
cisim mexanikası, tətbiqi riyaziyyat və kosmologiyanın müxtəlif sahələri üzrə
görkəmli alimdir. Dünyanın əksər ölkələrində olub, elmi məruzələrlə çıxışlar
edibdir.
Hətəm
müəllimin elmi həyatı bir müddət Kiyev
şəhəri ilə bağlı olub. 1990-cı ildə akademik Midhət Abbasovun dəvəti ilə vətənə
qayıdıb və elmi fəaliyyətini AMEA Dərin Neft Quyuları İnstitutunda davam
etdirib.
... İnsanlar
həmişə yerin necə yaranması, necə inkişaf etməsi, insanların yaşaması üçün
zəruri şəraitin nə qədər davam edəcəyi və bu kimi yüzlərlə aktual suallarla
maraqlanırlar. Bu problemlər Geologiya elmində böyük tədqiqat obyektləridir.
Yerin öz daxili inkişafının və ətraf kosmosun təsiri nəticəsində onun insan
yaşayan üst qatında böyük və təhlükəli geoloji proseslər baş verir və belə
hadisələrin tətbiqi də həmişə gündəmdə duran məsələlərdəndir. Bu məsələlərin
tədqiqat üsullarının çox hissəsini geofiziki axtarışlar təşkil edir. Geofiziki tədqiqatların əsasını fundamental
fiziki sahələrin müasir riyazi üsullarla tədqiqi, bu tədqiqatlar bazasında yer,
günəş sistemi və kainatın konkret problemlərinin çözülməsi üsulları, tədqiqat
texnikasının və texnologiyalarının hazırlanması, ayrı-ayrı məsələlərin həlli və
nəticələrin şərhi təşkil edir. Son illər müasir informasiya texnologiyalarının
geniş tətbiqi bu istiqamətdə ciddi inkişafa səbəb olmuşdur. Sevindirici haldır
ki, bu sahədə Azərbaycan alimləri də ciddi işlər aparırlar. İlk növbədə qeyd
etmək lazımdır ki, Azərbaycan iqtisadiyyatının çox böyük seqmentini təşkil edən
neft və qaz sənayesinin axtarış-kəşfiyyat, yataqların təhlili,
layihələndirilməsi, istismara hazırlanması, işlənilməsi və monitorinqi
məsələlərinin həlli geoloji və geofiziki tədqiqatların nəticəsindən birbaşa asılıdır.
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının İnstitutlarında bu istiqamətlərdə geniş
tədqiqatlar aparılır, onların nəticələri geniş surətdə praktikada tətbiq olunur
və bir sıra hallarda dünya elmi ictimaiyyəti tərəfindən yüksək
qiymətləndirilir. Bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarda, alınmış nəticələrdə və
əldə olunmuş uğurlarda AMEA-nın Geologiya İnstitutunun "Tektonofizika və
geomexanika” şöbəsinin rəhbəri akademik Hətəm Quliyevin əvəzolunmaz xidmətləri
vardır.
Akademik
Hətəm Quliyevin əsas elmi nəticələrinə yerin təkamülünün
qeyri-dayanıqsızlıq konsepsiyasının yaradılması, bu təkamülün öyrənilməsi üçün
qeyri-klassik xəttləşdirilmiş yanaşmanın işlənib hazırlanması, yer təkinin
struktur inkişafının riyazi-geodinamik modelinin nəzəri əsasları, yer təkində
qırışların və yarıqların əmələ gəlməsi mexanizmləri və onların üçölçülü
qeyri-klassik nəzəriyyəsi, yer təkində mühitin sıxlığının dərinlik üzrə
paylanmasının tam qeyri-xətti məsələsinin dəqiq həlli, bu həllin müxtəlif
süxurlar üçün dayanıqsız olduğunun isbatı, sıxlıqdan asılı olaraq deformasiya
proseslərinin və faza keçidlərinin baş vermə ardıcıllıqları probleminin həlli,
çoxkomponentli və üçölçülü seysmik dalğaların qeyri-xətti nəzəriyyəsi,
seysmikanın qeyri-klassik nəzəri baza modelinin yaradılması, yer təkini təşkil
edən süxurların dağılmasının dayanıqsızlıq konsepsiyası, quyu ətrafında,
geoloji kəsilişin üst qatlarında və daxili strukturunda dayanıqlıq vəziyyətinin
itirilməsinin üçölçülü riyazi nəzəriyyəsi, deformasiyaya uğrayan bərk cisimlərin
dayanıqlığı, möhkəmliyi, dinamikası və dağılması mexanikası üzrə qeyri-xətti
məsələlərin həlli və bir sıra digər elmi istiqamətlər üzrə mühüm işlər
daxildir. Akademik H.Quliyev 5 monoqrafiya, 267
elmi əsər (139-u xaricdə), 2 ixtiranın müəllifidir. Tanınmış beynəlxalq
jurnallarda əsərlərinə istinad olunur. Onun rəhbərliyi ilə 5 elmlər doktoru və
21 fəlsəfə doktoru yetişdirilmişdir. H.Quliyevin rəhbərliyi və bilavasitə
iştirakı ilə dünyanın aparıcı neft şirkətlərinin (AMOKO, BP, SHEVRON) və bir
sıra respublika təşkilatlarının (ARDNŞ, Respublika Seysmoloji Xidmət Mərkəzi,
SHIRVAN OIL, ANSHAD PETROL) sifarişi ilə mühüm elmi-texniki layihələr həyata
keçirilmişdir. O, Ukrayna Elmi Texniki Mərkəzinin (Avropa İttifaqının maliyyə
himayəsi ilə) və ARDNŞ-in Elm Fondunun qrantlarının rəhbəri olmuşdur.
Hətəm müəllim Beynəlxalq geofizika İttifaqının Azərbaycan bölməsinin vitse-prezidenti, "Amerika neftçi mühəndislər cəmiyyəti”nin
üzvü, "Amerika neftçi geoloqlar cəmiyyəti”nin Azərbaycan bölməsinin üzvü,
Mühəndis geoloqlar və geofiziklərin Avropa Assosiasiyasının üzvü, İqtisadi Geologiya üzrə Beynəlxalq İttifaqın
üzvü, Azərbaycan geoloqlarının və geofiziklərinin milli komitələrinin üzvü,
Beynəlxalq Geofiziki jurnalın beynəlxalq redaksiya heyətinin üzvü, T.Şevçenko
adına Kiyev Milli Universitetinin "Vestnik” jurnalının, "Geodinamika"
jurnalının redaksiya heyətinin üzvüdür.
Hətəm müəllimin elmi nailiyyətləri dünyanın bir sıra aparıcı alim və mütəxəssisləri tərəfindən qəbul olunur və
bəyənilir. Həmin alimlərin
rəylərindən qısa sitatlar gətirməklə Hətəm müəllimin elmi fəaliyyətinə çıraq
tutmağı lazım bildik.
Ukrayna EA-nın Geofizika İnstitutunun direktoru,
akademik B.U.Starostenko:"Ukrayna
geofizikləri arasında akademik H.H.Quliyev böyük elmi nüfuzu olan görkəmli alim
kimi məşhurdur. Onun elmi araşdırmaları geologiyanın, geofizikanın,
seysmologiyanın, geomexanikanın, deformasiyaya uğrayan bərk cisim mexanikasının
və kosmologiyanın inkişafına mühüm töhfələr vermişdir".
Norveçin
Bergen Universitetinin geofizika üzrə fəxri professoru Karsten M. Stortbedet: "Professor H.Quliyevin işləri yerin daxili dinamikasının
öyrənilməsində çoxdan mövcud olan qarmaqarışıqlığı, pərakəndəliyi və qeyri
müəyyənliyi aradan qaldırmışdır. Onun elmə verdiyi töhfələri: süxurların daxili
qeyri-dayanıqlığı, deformasiyaların mexanikası, kütlə axını və axın
problemləri, mineral sistemlərdə deformasiya prosesləri və digərləri böyük
əhəmiyyətə malikdirlər. Onun nəticələri imkan verir ki, biz təbiəti daha dolğun
və düzgün dərk edək və onun faydalı resurslarından yararlanaq".
"New Concepts in Global Tectonics
Newsletter" jurnalının Avstraliyadan olan baş redaktoru, prof. D.Choi:"O, nəzəri geologiya sahəsində dünyanın
aparıcı alimlərindən biridir. Onun məqalələri rəyçilər tərəfindən çox
təriflənir və yerin tektonik proseslərinin dərk edilməsində dəyərlidir. Onun
qeyri-klassik xətti yanaşması tektonik hadisələrin geniş aspektlərinə uyğundur.
Hindistanda görüşərkən onun tektonika, geofizika və geologiya sahələrindəki
geniş və dərin biliyinə heyrət etdim".
Almaniyanın
Fredrix-Aleksandr Universitetinin geofizika professoru Y.Rohn:"O, yer dinamikası və daxili strukturun
modelləşdirilməsi üzrə müasir geofizikanın ən mürəkkəb məsələlərinin tədqiqinə
müxtəlif mexanika və riyaziyyat metodlarını uğurla daxil edib. Anizotrop
mühitdə elastik dalğaların yayılması üzrə nəticələri, seysmik və geofiziki
məlumatların interpretasiyası və emalında qeyri-klassik modelin əsasını qoyub.
Hətəm Quliyev geofizika və geologiya sahələrində məşhur alim kimi Qərbdə çox
yaxşı tanınır".
BP şirkətinin işlənmə üzrə vitse-prezidenti Dr.
Greg Riley: "H.Quliyevi fundamental elmi nəticələri neft
problemlərinin geofiziki tədqiqatlarına tətbiq edən böyük alim kimi tanıyırıq.
Biz onunla 15 ildən artıq bir müddətdə Cənubi Xəzər hövzəsinin müxtəlif sahələrində
birgə elmi tədqiqatları müvəffəqiyyətlə yerinə yetirmişik. Bu əməkdaşlıq iki və
üçölçülü geofiziki məlumatların geniş istifadəsinə, seysmik anizotropiya
probleminin həllinə və öyrənilən sahələrin petrofiziki modellərinin qurulmasına
imkan vermişdir"...
Akademik
Hətəm müəllim görkəmli elm xadimi olduğu qədər də, dərin ədəbiyyat, incəsənət,
musiqi, folklor, tarix, adət-ənənə
xiridarıdır. O, xalqımızın mənəvi tarixinə yaxından bələd olan çox gözəl
tədqiqatçı-alimdir. Böyük təfəkkürə malik, insanlığın ən yüksək zirvəsində
dayanan, sevinci-kədəri ilə hər kəsin qəlbinə yol tapan, bu gün də
sıralarımızda olan, fəxrlə adını çəkdiyimiz əvəzsiz insan, müəllim, alim çox
hörmətli Hətəm müəllimin 70 illik yubileyi münasibəti ilə onun dostlarının, həmkarlarının
hamısının öz ürək sözləri, fikirləri vardır. Onların hamısı Hətəm müəllimi ürəkdən
təbrik edir, onun xeyirxahlığını daim xatırlayırlar. Hətəm müəllim heç vaxt insanlara öz isti, doğma
münasibətini əsirgəməyib, hər zaman onların qeydinə qalıb. Onlara dəyərli və
ağıllı məsləhətlər verib.
Akademik Hətəm müəllim gözəl və mehriban bir ailənin başçısıdır. Xeyirxah
ata, mehriban babadır.
Hətəm
müəllim çox ünsiyyətcil və incə yumora malik şəxsdir. Ətrafdakı insanlara,
hadisələrə qarşı obyektiv fikir söyləməkdən heç zaman vaz keçmir. Əhəmiyyətli
hesab etdiyi məsələləri cəsarətlə gündəliyə çıxara, onu müdafiə edə bilir. Onun
ətrafında öz həmyaşıdları ilə bərabər, həmişə orta və gənc yaşlıları da görmək
olar. O, Azərbaycan elminin fenomenal şəxsiyyətlərdəndir. Biz, bu gün, qürurla deyə bilərik ki, Hətəm müəllim elmin zirvələrinə qalxmış, öz sözünü
demiş bir alimdir!
Sevimli müəllimimiz, dostumuz, qardaşımız, əzizimiz Hətəm müəllim!
Biz hamımız Sizi sevirik, Sizi böyük alim və gözəl, xeyirxah insan kimi
tanıyırıq. Sizi yubileyiniz münasibəti ilə təbrik edirik. Biz Sizdə gənclik
enerjisi, hərarəti, istəyi, sağlamlığı duyuruq. Biz Sizə Azərbaycan və dünya
elminin inkişafında daha böyük nailiyyətlər və sağlam həyat, uzun ömür
arzulayırıq!
Bir daha Sizi ürəkdən təbrik edir, "70 illik yubileyiniz mübarək”
deyirik!
Akif Musayev,
AMEA-nın müxbir üzvü, professor
Əlövsət Qaraca ƏLİYEV,
Azərbaycan
İnformasiya və Cəmiyyət İctimai
Birliyinin rəhbəri