Axundovun dünyaya “çıxmağı”
Ədəbi mühiti həmişə düşündürən suallardan biri də Azərbaycan ədəbiyyatının
hansı səbəbdən dünyaya çıxması məsələsidir. Çap olunub tanınmamaq isə yəqin hansısa
müəmma ilə bağlıdır...Bu yaxınlarda Mirzə Fətəli Axundovun oğlu Rəşid bəy Axundovla məktublaşmalarını
oxuyanda maraqlı faktlara rast gəldim. Sən demə, Mirzə Fətəli Axundzadəni də bu
sual düşündürüb.
Məktublarda məişət və şəxsi məsələlərdən başqa ədəbi mövzudan da danışan
ata və oğul Avropanın ədəbi həyatını haqqında daimi müzakirə aparıb, fikirlərini
bölüşüblər. Bu məktublarda bəzən oğulun ata ilə razılaşmadığının, hətta ona qarşı
çıxdığını görürsən. Məktublarından birində Rəşid atasına Qastino adlı bir fransız
yazıçısı ilə tanış olduğu haqqında yazır. Yazışmadan aydın olur ki, fransız yazıçısı
ilə söhbətin əsas mövzusu Mirzə Fətəli Axundov yaradıcılığı olub. Atasının düşüncəsinə
şərik olan Rəşid bəy Axundov onun əsərlərinin yayılmasına səy göstərib. Rəşid atasına
Qastinonun dediklərini yazır: "Əgər fransız dilinə tərcümə edilsəydi, o komediyalar
burada böyük uğur qazanar, ya da cəlbedici görünərdi. Burada hələ heç kim azərbaycanlıların
adət və ənənələri ilə tanış deyil". Rəşid bəy atasının pyeslərinin tərcüməsi
və tamaşası məsələsinə ciddi yanaşırdı. O, bu əsərlərin başdangetdi tərcümə olunmasını
istəmirdi. İstəyirdi ki, tərcümələr "ruha və fransız dilinin tələblərinə uyğun"
gəlsin. Rəşid bəy Qastinodan atasından elədiyi tərcümələri "qaydaya salmağı...
kələ-kötür yerlərini hamarlamağı..." xahiş edirdi.
Rəşid bəy fransız yazıçısı Qastino ilə söhbətlərini atasına yazdığı məktubda
belə təsvir edirdi: "Söhbət əsnasında mən ona sizin kimliyinizi, əhəmiyyətsiz,
xırda yazıçılardan olmadığınızı anlatdım. Anlatdım ki, istedadınız hər yerdə qəbul
olunub, bir çox jurnallar və Senkovski kimi məşhur tənqidçilər sizin barənizdə etimadla
danışırlar. Daha heyrətamizi bunu dedim ki, hamı bir səslə Sizin talantınızı təsdiq
edir və elə bir tənqidçi yoxdur ki, bu fikrin ziddinə getsin".
Rəşid bəy atasına "Hekayəti Müsyö Jordan həkimi-nəbatat və dərviş
Məstəli şah cadükuni məşhur"un tərcüməsinə başladığını yazır. Pyesin uğur qazanacağı
təqdirdə Rəşid bəy düşünür ki, Qastino ilə bərabər, "Kəmalüddövlə məktubları”nı
da fransızcaya tərcümə etsin.Amma Rəşid bəyin Brüssel teatrlarında Axundovun pyeslərini səhnəyə qoymaq
təşəbbüsü uğursuzluqla nəticələnirf. Rəşid bəy Qastinonun pyeslərə dair fikirlərini
atasına çatdırır: "Pyes teatr üçün o qədər yararlı deyil – nə buranın, nə fransız
tamaşaçılarının xoşuna gələcək. Siz bilirsinizmi səhnə üçün yazılmış pyesdə nəyə
daha çox fikir vermək lazımdır? Elə etmək lazımdır ki, daha çox hay-küy, intriqa,
gözlənilməzlik olsun, bir sözlə, kütlənin gözünə kül üfürmək gərəkdir”.
Lakin Rəşid ruhdan düşmür, cəhdlərini başqa yöndə davam etdirir, Axundovun
pyeslərini Brüsseldə nəşr etdirmək istəyir. "Mən bu haqda kitab tacirlərinin
birilə danışaram. Əgər razılaşsa, lazımi şərait yaradın, onları kitabça şəklində
dərc etdirib satdırsın. İnanıram ki, oxucuları çox olacaq... Oxumaq və ya səhnədə
görmək – bu eyni şey deyildir. Oxunarkən bəyənilən şey səhnədə oynanarkən heç də
həmişə xoşa gəlmir".
Məktublardan belə görünür ki, Rəşid bəyin bu cəhdi də uğursuz nəticələnir.
Və Axundovdan üzü bu yana nə qədər belə cəhdlər olub, demək olar ki, çoxu da eyni
aqibəti yaşayır.
Bu gün bu problem davam edir. Digər
tərəfdən yazarların əksəriyyət xaricdə çap olunmaq həvəsindədir. Yazarlar
ölkədə bir-iki kitabı çıxandan, müsahibə verib, haqqında iki məqalə yazdırandan
sonra əsərlərini xarici ölkələrdə nəşr etdirmək iddiasına düşürlər. Bəzən buna nail
olsalar da, dünya şöhrəti istəyi alınmır ki, alınmır...
Səxavət Sahil