Anna Zegersin “Yeddinci xaç” romanı haqqında
Alman yazıçısı
Anna Zegers (1900–1983) "Yeddinci xaç” romanını 1937-1939-cu illərdə Parisdə
yazıb. Lakin müəllif sonralar da romanın üzərində işləyərək ona dəyişikliklər
və əlavələr edib. Bu iş 1940-cı ilə qədər – Hitler ordusunun Fransaya hücumuna
qədər davam edib. Müəllif həmin o ağrılı-acılı günləri belə xatırlayır:
"Ağlaya-ağlaya əlyazmalarımı yandırırdım. Almanların evə soxulacağından,
qeydlərimi ələ keçirəcəklərindən orada "yaşayan” insanların təhlükə altına
düşəcəyindən qorxurdum… Amma əlyazma nüsxələrindən biri əvvəldən Amerika
Birləşmiş Ştatlarında olan Frans Vayskopfa (alman yazıçısı 1900–1955) çatmışdı.
Və o da əlyazmanın nəşriyyata çatmasının qayğısına qalmışdı”.
İnternet materialları əsasında tərcümə edən: Xanım Aydın
Roman ilk dəfə 1942-ci ildə Nyu-Yorkda ingilis,
Mexikoda alman dilində çap olundu. Sonralar dünyanın müxtəlif dillərinə tərcümə
edilərək ən sevilən və oxunan əsərlərdən birinə çevrilib. "Yeddinci xaç” xarici ədəbiyyatda sosialist
realizminin ən görkəmli əsərlərindən biridir.
Anna Zegers romanla bağlı söhbətlərində belə
deyirdi: "Ölüm düşərgələrində baş verənlərdən mənə tez-tez danışırdılar. Özüm
də tez-tez qaçqınlarla söhbət edirdim. Bu qeyri-adi və eyni zamanda da dəhşətli
hekayəni – qaçan dustağın tutulandan sonra bağlandığı xaç haqqında hekayəni
mənə onlardan biri danışmışdı”. Qaçan yeddi nəfərdən birinin xilas olması bütün
Almaniyanı, əhalisinin təbəqələrini göstərmək üçün böyük imkan yaradırdı.
Müəllif "Yeddinci xaç”a tematik olaraq Alesandro Manzoninin "Nişanlılar”
romanının təsir etdiyini xatırlayırdı: "Bir hadisənin misalında xalqın həyat
tərzi verilib. Düşündüm ki, bu qaçış üzərində mən də istədiyimi əks etdirə
bilərəm”. Vesthofen ölüm düşərgəsindən qaçan dustaqlar, ən əsası qəhrəman Georq
Heysler müxtəlif insanlarla rastlaşırlar. Azadlıqda olanlarla görüş və
söhbətlərin hər biri iradə, dözüm və insanlıq sınağıdır.
Qaçanlara qarşı ən mükəmməl axtarış sistemi işə
salınıb, lakin onlardan biri təqiblərdən qaçmağı bacarır. Məhbusların qaçması
faşistlərin nüfuzuna zərbədir, minlərlə insanın onların qüdrətinə şübhə
doğurması üçün bir faktdır. Buna görə də
hakimiyyət baş verənləri bildirməyə tələsmir, bunu müxtəlif təbəqələrdən
gizlətməyə çalışır: "Yeddi, altı və hətta beş qaçaq da qəbuledilməz dərəcədə
çoxdur. Bu, nəinki onların sayının daha çox olduğunu ehtimal etməyə əsas verir,
həm də hər cür təxminlər, şübhələr, söz-söhbətlər üçün zəmin yaradır”.
Yazıçı əsərlərində ictimai inkişafı müəyyənləşdirən
əsas münaqişələri qeyd etməklə hər zaman həyatın güclü axının uçurumunda
dayanıb. "Yeddinci Xaç" romanında hadisələrin gedişatı antifaşist və
zahirən çox güclü, qüvvətli hakimiyyətin toqquşması ilə təyin olunur. Yazıçı "səhnəyə”
nasist iyerarxiyasında heç bir əsas yeri tutmayan bir neçə nümayəndəni,
"adi" faşistləri, psixoloji patologiyası olmayan insanları gətirir. İnsanların nasist ideologiyası, siyasəti və
mənəvi xüsusiyyətlərinin ictimai və insan təcrübəsində nə qədər sıx bağlı
olduğunu inandırıcı şəkildə göstərir.
Romanın səhifələrində alçaldılmış və murdarlanmış
Almaniyanın görüntüsü əks olunub. Birinci fəslin birinci hissəsində yazıçı
Reynə bitişik olan ərazinin tarixinin əksini ön plana çəkir. Keçmişin nəhəng
hadisələri nasist hakimiyyətinin uzun çəkməyəcəyini vurğulayır. Anna Zegers
tez-tez "şübhəli hakimiyyət" ifadəsini istifadə edir; orta əsrlərin
qaranlıq tarixinə əsaslanan motivlərdən istifadə edir. Onun bədii ustalığı
süjetin qurulmasında, hərəkətin dinamizmində və konsentrasiyasında, kompozisiyanın
dəqiq qurulmasında əks olunur. Bundan başqa, əsər "sıxılmış vaxt"
prinsipinə əsaslanır: ölkənin tarixi, hadisələr
və orada baş verən ictimai proseslər, illər boyu yaşanan insan taleləri – bütün
bunlar yeddi gün hadisələrinin təsvirində öz əksini tapmışdır. Çox sayda
personajlardan (romanda yüzə qədər personaj var) heç biri "ötəri",
təsadüfi deyil. Onlardan hər biri
müəyyən semantik yük daşıyır, əsas ideoloji konsepsiyanın ortaya qoyulmasında
ciddi təyin olunmuş bir funksiyanı yerinə yetirir.
Hadisə məkanlarının tez-tez dəyişməsi, yeni-yeni
qəhrəmanların tanıdılması (onlar hətta son epizodlarda da görünür), kamera
rakursunun yenilənməsi, ümumi və iri planların əvəzlənməsi koleydoskopik təəssürat
yaratmır. Çünki roman hadisələrin vəhdəti ilə möhkəmlənir: hər şey "xalqın
həyatından bir hissə” kimi yeddi nəfər
məhbusun qaçışına çəkilib aparılır.
"Yeddinci xaç" romanında, L.Tolstoyun
terminologiyasına uyğun gerçəkliyin bədii təsvirində "ümumiləşdirmə və
xırdaçılığın" bütövlüyünə nail olunub. Ən vacib problemləri ortaya qoyan,
həyatın əsas prinsiplərini ifşa edən yazıçı, bəlkə də, əhəmiyyətsiz görünən
detallara elə diqqət ayırır ki, onlar həmin dövrü açıq-aydın bizə göstərə
bilib.
Əsər boyu fəlsəfi düşüncə səhifələri lirikayla
qarşı-qarşıya qalır; müəllifin həyəcan dolu publisistik nitqi daha çox gözə çarpan neytral
hekayəçiliklə yan-yana dayanır; simvolik ümumiləşdirmələr sırf gündəlik məişət
mənzərələri ilə əvəzlənir.
Georg Heyslerin hərəkətləri və ona kömək edənlərin
mənəvi azadlığını təsvir edən yazıçı bu problemin həllini ilk növbədə
kommunistlərlə əlaqələndirərək alman xalqının dirçəlişinin ən vacib problemini
qaldırır.Hər şeyi bilən müəllif olduqca diqqətli və
uzaqgörəndir: Zigers öz fikirlərini bu və ya digər xarakterin sözləri ilə
birləşdirərək, ictimai hadisələri, insanları və ictimai inkişaf
tendensiyalarını qiymətləndirməyi bacarır. Müəllifin səsi hekayəçinin səsi ilə
çox gözəl tamamlanır: adı açıqlanmayan dustaq və məhkumun dilindən oxucusuna
müraciət edərək, baş verənləri şərh, fikirlərini ifadə edir, sinif
mübarizəsinin növbəti mərhələsini yekunlaşdırır və gələcəklə bağlı proqnoz verir.
Bu orijinal kollektiv monoloqlar, tarixi ekskursiyalar, çoxsaylı folklor
motivləri və Bibliya xatirələri ilə birlikdə romanın epik gücünü artırır.
Antifaşistlər Frans Marnet və Herman Şulz baş
verənlərə bu cür münasibət göstərirlər: "Ələ keçirilməyən bir qaçaq
təhlükəlidir. Bu, onların qüdrətinə şübhə yaradır. Bu böyük bir zərbədir.” Qaçqınları
özlərinin bir parçası hesab edən Vesthofen məhbusları da hadisəyə münasibət
bildirirlər: "Bizə elə gəlirdi ki, onları kəşfiyyat üçün qabağa göndərmişik”.Demək olar ki, hər hadisə, geniş kütlənin – həm
nasist rejiminə qarşı müxalif olanların, həm də neytrallığı qorumağa çalışan,
hər şeyə laqeyd münasibət göstərənlərin və Hitler tərəfdarlarının dərki
prizmasından şüurda öz əksini tapır.
Əslində, yazıçı Hans Baymler (Daxau ölüm düşərgəsində), K.Billinger
(880№li dustaq), V.Bredel ("Sınaq”) və başqalarını başladığı mövzunu davam
edib. Lakin Anna Zegersin "Yeddinci xaç” romanın süjeti olduqca sənətkarlıqla
qurulub. Çoxşaxəli, çoxplanlı olmasına baxmayaraq, böyük konsentrasiyasıya gücü
ilə fərqlənir. Hadisələr, demək olar ki, daha çox Georq ətrafında baş verir.
Sərgərdan gəzişmələrində müxtəlif insanlarla rastlaşır və onları qərar qəbul
etmək məcburiyyəti ilə qarşı-qarşıya qoyur. Ən yaxşı psixoloji rentgen
vasitəsilə romançı bu və ya digər personajların gizli düşüncələrinə nüfuz edir,
oxucunun qarşısına qoyur. Nasistlərin
hakimiyyəti şəraitində müxtəlif sosial təbəqələrdən olan almanların əhvalının
sintetik mənzərəsi budur. Nasizmdən qorxmuş və ya ona valeh olan almanlar arasında bu antifaşist mühacirinə
kömək etməyə hazır olan çox sayda insan varsa və bunu Anna Zegers öz romanı ilə
deyə bilirsə, deməli, Hitler Reyxində əlverişli tarixi şəraitdə ölkənin
demokratik yeniləşməsində iştirak edə biləcək qüvvələr var. Yazıçının bunu da
göstərmək niyyətində olub və bacarıb.
"Yeddinci xaç”da Anna Zegers nəyinki salnaməçi,
tarixçi, analitikdir, o həm də şairdir. Romanda hadisələr Anna Zegersin
doğulduğu torpaqlarda – Mayns şəhəri və ona yaxın yerlərdə baş verir.
Almaniyadan uzaqlarda olsa da, Reyns vilayətinin təbiətini, koloritinin,
detallarının dəqiq verə bilməsi onu həmvətənlərini heyran edirdi. Qərbi
Almaniya yazıçısı Karl Zukmayer (1896–1977) "Yeddinci xaç” haqqında belə
yazırdı: "Orada bizim köhnə şəhərimiz, onun küçələri, Mayns monastırı yaşayır.
Və bütün bunlar qanlı hadisələrə cəlb olunub. Lakin buna baxmayaraq, sözün gücü
ilə əbədiyyət qazanıb. Reyns vadisi, Vorms və Mayns arasındakı təpəlik Avropa
və dünya tarixinin ən vacib hadisələrinin mərkəzi kimi açılır. Orada, qadınların
gecə söhbətlərində onların çarəsizliyi, həyəcanlı duyğuları açıq-aydın hiss
olunur. Orada, Taunusun yamacında bir çoban dayanıb. Və o sanki Dürerin
(Albrext Dürer – alman rəssamı 1471–1528)
fırçasıyla çəkilib”.
Anna Zegers üçün kiçik və nəhəng, monumental tarixi
və gündəlik hadisələri ustalıqla birləşdirmək, bir-birinə toxumaq xüsusiyyəti
çox xarakterikdir. "Yeddinci xaç”da Georqun ən çətin, ən təhlükəli
gecələrində himayəsinə alan Mayns monastırı,
az qala, canlı bir personajdır. O, sevgiylə, sanki şüurun təzahürü, xalqın
tükənməz gücü kim təsvir edilib.
Milli tarixin ötən əsrləri, xalq nağıl motivləri
müəllifinin şüurunda rəngarəng Reyn mənzərəsi ilə birləşərək əsərin miqyasını
artırır, ona bir növ poetik kolorit verir. Bütün bunlarla yanaşı, romanın digər
səhifələrində sıravi almanların – kəndlilərin, sənətkarların, evdar qadınların,
fəhlələrin iş və qayğıları sevgiylə əksini tapıb.
Yeddi qaçaq. Yeddi insan taleyi. Və onların hər
biriylə başqa insanlar da bağlıdır. Epizodlar tez-tez dəyişir. Hekayə eninə və
dərininə, eyni zamanda da irəliyə doğru genişlənir. Müəllif uzun-uzadı
təsvirlər və izahlardan qaçır. Düşüncələr, publisistik və psixoloji portretlər
– hamısı hadisələr zaman, müxtəlif davranışlar, sözlər, həyəcan və hisslər
əsasında verilib. "Yeddinci xaç”ın finalını diqqət edək. Əslində, bu
tam xoşbəxt bir finaldır. Lakin Zegersin o biri romanlarında olduğu kimi,
burada da sevinc və kədər bir-biriylə vəhdət yaradır. Georq mübariz taleyiylə
görüşə gedir. Vesthofenin fağır, təqibdə olan əsiri nəhayət ki, azadlığa çıxır.
Amma vətəndən ayrı düşməsi onu çox incidir. Bomboz səma, yağış bu qəmli əhvalının
əksidir. Eynən bu cür inadkar yağış payız axşamında Vesthofendə Georqun keçmiş
dustaq yoldaşları sobada yanan odunlara baxanda sel kimi yağırdı. Onlar sobaya
baxaraq yanan taxta parçalarının qaçaqlardan yeddinci olan Georq Heysler üçün
hazırlanmış mismarlı xaç olmasını arzu edirdilər. Xaç – qədim zamanlardan bəri
xristianlarda əzabları simvolizə edir. Lakin burada xaç yenidən
mənalandırılaraq, eyni zamanda həm də insan ruhunun, inqilabi ruhun
mübarizliyinin, məğlubolunmazlığının simvoluna çevrilib.
Romanda Georq Heysler yeddi gün ərzində hər dəqiqə
həyatını riskə ataraq onun izində olan gestapoçulardan qurtulur və hər
dəfəsində də cürət, iradə, güc-qüvvət nümayiş edir. Bundan başqa, bu yeddi gün
ərzində o insanlara həm də bir katalizator kimi təsir edir, laqeyd, baş
verənlərə etinasız yanaşanlar, passiv olanları sanki silkələyir və döyüşə səsləyirdi.
Bu arada isə Georqun özü çox da təsvir olunmayıb və sanki müəllif onu bir
şəxsiyyət kimi formalaşdırmayıb. Anna Zegers deyirdi: "Mən görən və mənim göstərmək
istədiyim Heysler adi, sıradan bir insandır”.
Hər bir insan öz xalqının taleyinə, öz ölkəsinə
görə məsuliyyət daşıyır. Bu fikir Zagersin mühacirət illərində yazdığı bir çox
əsərlərində, həmçinin elə "Yeddinci xaç”da da özünü göstərən.
İnternet materialları əsasında tərcümə edən: Xanım Aydın