Alimlərin alimi
"Elmlə sənətin
qeyri-adi uğurlarını kəşf edən, zəkası ilə "cansız təbiət” terminini elm
tarixindən silən Xudu Məmmədovun şəxsiyyətinə də, xarakterinə də, sadəliyinə də
vuruldum. Fəxr edirəm ki, Türk dünyasında Xudu Məmmədov kimi ziyalı var”. Bu
sözləri böyük qırğız yazıçısı Çingiz Aytmatov görkəmli alim Xudu Məmmədov
haqqında yazıb. "Siz məndən təkcə 1 il 2 gün yox, bütün parametrlərlə
böyüksünüz, mənim əziz Xudu müəllimim!”- deyə böyük yazıçı qeyd edib.
Xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə isə dostunu belə xarakterizə edib: "Xudu içində yaşadığımız sistemin məhvə labüd
olduğunu, cəmiyyətin təbii qanunları nəticəsində yaşamağa qabil olmadığını
dəlillərlə sübut edərdi. O, cəmiyyətdəki hər şeyi təbiət qanunları ilə ölçərdi.
O deyərdi ki, əgər cəmiyyətdə təbiətə yad bir qanun yaranarsa, bu qanunun
yaşamağa haqqı yoxdur. Bu mənada kommunizm insanın təbii hisslərinə ziddir.
Kommunizm kabinetdə yaranmış fantastik bir ideologiyadır, insana qarşı çevrilən
bir ideologiya cəmiyyətdə duruş gətirə bilməz. O, bunu təbiət qanunları
əsasında elə sübut edərdi ki, mən buna inanmaya bilməzdim”.
Yaşasaydı, Xudu Məmmədovun 90 yaşı
olacaqdı. Görkəmli kristalloqraf, təbii quruluş formaları ilə milli naxışlar
arasında, elmi və bədii yaradıcılıq arasında əlaqələrin böyük tədqiqatçısı kimi
tanınıb. Akademik Teymur Bünyadov
xatirələrində yazır: "Xudu Məmmədov kristalloqrafiya elmi sahəsində
ingilislərin, yaponların və bəzi qabaqcıl dövlətlərin alimlərinin fikirlərini
təkzib etmiş, öz kəşflərini, dünya əhəmiyyətli ixtiralarını yaratmışdır.
Xudunun ixtiraları təkcə elmi, nəzəri deyil, həm də böyük təcrübi əhəmiyyət
kəsb edir. Elmimizdə, həyatımızda Xudu məktəbi, Xudu dünyası yaşayır”.
Xudu Məmmədov böyük alim olmaqla bərabər, xalqımızın yaxın ictimai-siyasi tarixində öz
yeri olan, türkçülük ideyalarının yaşaması və təbliği yolunda çalışan və sovet
rejiminin hökm sürdüyü dövrdə Azərbaycanın müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan
azsaylı ziyalılarımızdan biri idi.
Görkəmli alimi yaxından tanıyanların xatirələri Xudu Məmmədovun təkcə bir alim
kimi deyil, həm də Azərbaycan azadlıq hərəkatının öncüllərindən olan bu insanın
bütöv bir şəxsiyyət kimi yüksək keyfiyyətlərindən danışır. Dinlədikcə,
oxuduqca, seyr etdikcə gözlərimizin önündən çalışdığı sahənin mükəmməl alimi,
müstəqillik uğrunda mübariz, dostlarına, ailəsinə sədaqətli, etibarlı sirdaş,
nəhayət, gənclər üçün həyatda mayak ola biləcək bir insan canlanır.
Qoşa
qanad
«Xudu Məmmədov Azərbaycan gəncliyinin
qarşısında gedən və gəncliyin son dərəcə güvəndiyi bir insan idi. X.Məmmədov
elə bir şəxsiyyət idi ki, günlərlə haqqında danışsan, bitməz. Azərbaycanın
müstəqilliyi uğrunda mübarizənin önündə gedən insanlardan biri idi, Xudu
Məmmədov. O elə azadlıq hərəkatının üzvləri ilə keçirdiyi iclasda da ömrünü
başa vurdu” - deyən Bakı Dövlət
Universitetinin professoru Cahangir Məmmədli Xudu Məmmədovu Azərbaycan
ziyalı mühitinin ən görkəmli simalarından biri adlandırır: "Xudu müəllimin anası bizim kənddən - Novruzlu kəndindən, atası isə
Ağdamın Mərzili kəndindən idi. Mərzili bizim kənddən 5-6 kilometr aralı idi,
ancaq az qala bir kənd sayılırdı. Ona görə də mən Xudu müəllimin həm
nəsil-kökünü yaxşı tanıyıram, həm də ona bir ziyalı kimi yaxından bələdəm. Xudu
müəllim orta təhsilini Novruzlu və Mərzili kəndlərində alıb. Doğma kəndlərində 7 illik məktəbi bitirdikdən sonra
rayon mərkəzindəki orta məktəbdə təhsil alıb”. 1946-cı ildə X.Məmmədov
Azərbaycan Dövlət Universitetinin geologiya-coğrafiya fakültəsinə daxil olur.
Ali təhsilini başa
vurandan sonra Azərbaycan EA-nın Kimya İnstitutunda əmək fəaliyyətinə başlayır.
1969-cu ildə doktorluq dissertasiyasını müdafiə
edib, 1976-cı ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü seçilib. O, dəqiq elmlər üzrə nəinki respublikamızda, keçmiş
ittifaq məkanında ən istedadlı tədqiqatçı kimi tanınır. Kəşfləri, ixtiraları,
sanballı elmi məqalələri maraqla qarşılanır, müəllifinə şöhrət gətirir, nüfuz
qazandırır.
"Onun adı Bakı Dövlət Universitetinin ən məşhur məzunları sırasındadır. Xudu
müəllimin dostlarının hamısı gözümün qarşısında olub. Bəxtiyar Vahabzadə,
professor Nürəddin Rzayev, tanınmış şair Şahmar Ələkbərzadə, Zeynal Məmmədov...
Onlar hər həftə ya Bakıda, ya da Ağdamda bir yerdə olurdular”. C.Məmmədli Xudu
Məmmədovu istedadlı publisist kim dəyərləndirir: "Öz sahəsini yaxşı mənada maarifçilik
xətti ilə tanıtmaq istəyən adamlar publisistikaya çox bağlı olurlar. Xudu
Məmmədov da böyük publisist idi. Onun elə publisistik əsərləri var ki, yüz il
bundan sonra da bizə dünyanın gedişatını öyrədəcək. Müəllim, alim, insan
olmağın sirlərini aşılayacaq”. X.Məmmədovun uzun illər Azərbaycan Televiziyasında
elmlə bağlı verilişlər apardığını eyən C.Məmmədli həmin verilişlərin çox
populyar olduğunu xatırlayır: "Elm və həyat” verilişi çox populyar idi. O
veriliş Azərbaycan xalqı üçün böyük maarifçilik işi gördü. Xudu müəllim elmi və
sənəti qoşa görürdü. O, «Qoşa qanad», «Naxışlar» adlı kitablarında elm və
sənəti birləşdirib qoşa qanad kimi təqdim edirdi.
Xudu müəllimin alimliyi, elmi fəaliyyəti, şəxsiyyəti və milli mənliyi
bir-birini təbii şəkildə tamamlayırdı”.
«Mənim
ilk oxucum öz millətim olmalıdır»
"Hər bir alim iki koordinat sistemində
dəyərləndirilə bilər. Bir – öz ixtisası üzrə dünya çapında, bir də bütün
mənəvi-intellektual potensialı ilə öz xalqı, milləti üçün gördüyü işlərlə. Bir
mütəxəssis kimi onun xidmətlərini dəyərləndirmək mənlik deyil. Onun elmi
yaradıcılıq fəaliyyəti az-çox dərəcədə işıqlandırılıb. Amma mən onun haqqında
bir müəllim və ziyalı kimi danışmaq istəyirəm. Təkcə ona görə yox ki, mənim
müəllimim olub, bizə "kristalloqrafiya” fənnini tədris edib, həm də ona görə
ki, onun qeyri-adi, çox yüksək bir müəllimlik istedadı var idi” – söyləyən akademik Səlahəddin Xəlilovun
xatirələri də Xudu Məmmədovun məhz bu istiqamətdəki fəaliyyəti barədədir: "Xudu
Məmmədov bir neçə illik tədqiqatların yekununa dair monoqrafiya yazmaq üçün
London nəşrlərindən sifariş alsa da, ingilis dilini yaxşı bilməsinə baxmayaraq,
bu monoqrafiyanı öz dilimizdə yazmışdı. Silikat kimyası üçün fundamental
əhəmiyyətə malik olan bu əsər Azərbaycan elm tarixində kristallokimyaya dair
doğma dilimizdə ilk kitab idi. Monoqrafiya ingilis və ya rus dillərində çap
olunsa idi, dünya şöhrəti qazanmış gənc türk aliminin dünya elminə böyük
töhfəsi olardı. Ancaq «mənim ilk oxucum öz millətim olmalıdır» kəlamları bu
insan haqqında çox söz deyirdi. Xudu Məmmədov millətə, vətənə, doğma təbiətə
bağlı adam idi. Təbiət vurğunluğu onun elmi yaradıcılığının da əsas ilhamverici
amili idi. O, elmi tədqiqatla yanaşı, enerjisinin böyük bir qismini
Azərbaycanda elmi-kütləvi fikrin yayılmasına, istedadlı gənclərin yaradıcı
fəaliyyətə cəlb olunmasına, ictimai şüurun strukturunda elmi düşüncənin payının
artmasına sərf edirdi”.
S.Xəlilov qeyd edir ki, X.Məmmədovun
Azərbaycan televiziyasında uzun müddət aparıcısı olduğu "Elm və həyat” verilişi
neçə-neçə gəncin elmə münasibətinin formalaşmasında böyük rol oynamaqla yanaşı,
Azərbaycanda elmi-publisistik dil üslubunun formalaşmasına da böyük təsir
göstərib: "Bu veriliş elm adamlarının, ziyalıların mənəvi-intellektual
ehtiyaclarını ödəmək baxımından bu gün də TV kanalları üçün bir örnək, ən gözəl
nümunədir. Tək universitet auditoriyası üçün yox, bütün ölkə miqyasında:
televiziyada apardığı "Elm və həyat” proqramı, məclislərdəki çıxışları, gənclərə
tövsiyələri ilə. Mən də ondan kristalloqrafiyadan daha çox, yaradıcı təfəkkür
üsullarını, adi görünən şeylərə fərqli baxış imkanlarını öyrənmişəm. Əlbəttə, o
dövrdə biz Xudu müəllimin başqalarından fərqini bir o qədər də dərk edə
bilməzdik. Tədris etdiyi fənni daha sistemli, daha əyani və yaddaqalan şəkildə
öyrədən müəllimlərimiz az deyildi. Təkcə onu xatırlatmaq kifayətdir ki, bizə o
dövrdə Mehdi Əliyev, Kəriş Köçərli, Rəhmi Həsənov, Mədət Sərdarlı kimi tanınmış
metodistlər dərs keçirdilər. Əksinə, X.Məmmədov bu baxımdan onlarla rəqabətə
girə bilməzdi. Xudu müəllimin standartlardan, bəzən hətta mövzudan kənara
çıxması, tez-tez diqqəti adi şüur səviyyəsində məsələlərə yönəltməsi və
adiliyin özündə heyrətamiz məqamları görüb düşünmək, düşündürmək, suallar
qoymaq vərdişi aşılaması – bütün bunlar dəyərini indi-indi anladığımız böyük
bir yaradıcılıq məktəbi idi”.
S.Xəlilov qeyd edir ki, Xudu Məmmədov
tələbələrinə hansısa hazır biliklərdən daha çox, istənilən məsələyə elmi
yanaşmanın – alimliyin yollarını öyrədib: "Universitet müəllimləri həm də elm
adamlarıdır, elmi-tədqiqat vərdişlərinə malikdirlər. Biz universiteti
bitirdikdən sonra da Xudu müəllimlə əlaqəni davam etdirir, ondan məsləhətlər
alırdıq. Onun həm Fiziki kimya institutunda, həm də Fizika institutunda
laboratoriyası var idi. Lakin biz içəri buraxılmaq üçün hər dəfə xüsusi icazə
almalı olurduq. Bir dəfə bu ciddiyyətin və rəsmiyyətin səbəbini soruşanda, o,
məsələni özünəməxsus yumorla belə izah etdi: "Siz elə bilirsiniz ki, burada çox
məxfi nəticələr alınır və elmi sirləri qorumaq üçün belə ciddiyyət göstərilir?
Yox, əslində kənar adamlar burada tədqiqat aparılmadığından xəbər tutmasınlar
deyə, içəri buraxılmırlar”.
S.Xəlilov Xudu Məmmədovu elmşünasliq
problemlərinin böyük bilicisi kimi dəyərləndirir: "Bu problemləri bizə izah
etmək üçün o, fikirlərini çox vaxt konkret misallar üzərində qururdu. Xudu
Məmmədovun "Qoşa qanad” əsəri isə daha çox dərəcədə yerli mühiti və mentaliteti
də nəzərə almaqla yazıldığından, bizim üçün qat-qat dəyərlidir. Düşünürük ki,
milli mentaliteti bizə uyğun olan adamların elm haqqında fikirləri yerli
şəraitdə elmə münasibətin formalaşması və elmin optimal təşkilatlanması işində
daha çox yardımçı ola bilər”.
Xudu Məmmədovu yeni
dövrün zirvəsi, Azərbaycan xalq hərəkatının ilk şəhidi də adlandırırdılar.
Qəlbinin yaralı yeri isə işğalda qalan Ağdam idi. "Allaha rəvadırmı, bu cür
torpaqlar düşmən əlində qalsın?” - deyə ağlayırmış. Torpaqlarımızın işğaldan
azad olduğu gün görkəmli alim və böyük vətəndaşın narahat ruhunun dinclik tapdığı
gün olacaq...
Təranə
Məhərrəmova