Aliment öhdəliyi necə həll edilsin?
"Həyat
yoldaşımdan ayrılandan sonra iki körpə uşağımla yaşayıram. Lənkəran Rayon Məhkəməsi
keçmiş həyat yoldaşımın hər uşağa görə 70 AZN, ümumilikdə hər ay 140 AZN
aliment ödəməsi barədə qərar çıxarsa da, bu günə qədər həmin pulu ala bilməmişik.
Üstəlik, öhdəmdə olan iki azyaşlı uşaqla birlikdə vaxtilə birgə yaşadığımız mənzildən
də çıxarılmışıq. Amma bütün cehizlərim, eləcə də digər əşyalarım hal-hazırda həmin
mənzildədir. Keçmiş həyat yoldaşım törətdiyi cinayətlə əlaqədar həbs olunandan
sonra alimentin verilməsi ilə bağlı ümidlərim tamam alt-üst olub”. Problemlə
üzləşən Zəhra Əliyeva (ad və soyad şərtidir) alimentin ödənməsi ilə bağlı əlaqədar
qurumlara müraciət etsə də, heç bir nəticə olmayıb. Redaksiyamıza göndərdiyi məktubunda
həyat hekayətini anladan qadının əlacı media işçilərindən kömək ummağa qalıb.
Qanunlar və tövsiyələr uşağın müdafiəsinə yönəlib
Bu gün
Azərbaycan məhkəmələrində alimentlərin verilməməsi ilə bağlı yüzlərlə iş var.
Z.Əliyeva da ölkəmizdə aliment ala bilmədiyi üçün haqqı pozulan minlərlə
qadından biridir. Hakimlərin problemin ədalətli həlli üçün çıxardığı qərarlar
da bir çox hallarda həllini tapmır. Heç şübhəsiz, məsələnin "Qordi düyünü”nə
düşməsində məsuliyyət ilk növbədə alimenti ödəməkdən yayınan atanın üzərinə
düşür. Övladlarını dünyaya gətirən, sonra onları gərəksiz əşya kimi tullayan
"atalar” uşaqların yaşaması üçün aliment ödəməkdən imtina edirlər.
İstər
Cinayət Məcəlləsinin 306-cı maddəsinə görə məhkəmə qərarının icrasından boyun
qaçıran şəxslərin 3 il azadlıqdan məhrum edilməsi, istər İnzibati Xətalar Məcəlləsində
aliment ödənilmədiyi təqdirdə, şəxsin inzibati qaydada həbs edilməsi ilə bağlı
maddələr, "Uşaq hüquqları haqqında” qanunda uşaqların mənafeyinin üstün
tutulması, eləcə də Uşaq Hüquqları Konvensiyasında uşaq hüquqları ilə valideynlərin
hüquqlarının toqquşacağı təqdirdə, azyaşlıların hüquqlarına üstünlük verilməsi
ilə bağlı tövsiyələr həm də aliment öhdəliyinin yerinə yetirilməsi üçün
uşaqların müdafiəsinə yönəlib.
Elə isə
uşaqların aliment almaq hüquqları niyə pozulur? Valideynlər alimentin ödənilməsi
ilə bağlı öhdəlikləri niyə yerinə yetirmirlər? Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri
üzrə Dövlət Komitəsinin, bır sıra ictimai birliklərin və hüquq müdafiəçilərinin
Aliment Fondunun yaradılması ilə bağlı Nazirlər Kabinetinə ünvanladığı, amma bu
günədək cavabsız qalan Aliment Fondunun yaradılması problemin həlli ola bilərmi?
Bəlkə alimentin ödənilməsi ilə bağlı qanunvericilikdə boşluqar var? Fakt isə
odur ki, alimentlərin ödənilməsi ilə bağlı real mənzərə ürəkaçan deyil. Hazırda ölkəmizdə ödəməkdən
yayınan minlərlə valideyn var. Bəziləri aşağı gəlirlərini bəhanə edir. Hətta məhkəmənin
keçiriləcəyi vaxta qədər ölkədən qaçanlar da olur.
Aliment tələbi ilə 68832 icra sənədi
"2016-cı ildə yerli icra
qurumlarının icraatında aliment tələbi ilə əlaqədar 68832 icra sənədi olub” -
deyə alimentlərlə bağlı yaranan
problemlərlə bağlı sorğumuza cavab olaraq Ədliyyə
Nazirliyindən bildirdilər. Belə ki, həmin icra sənədlərindən 4899-u üzrə icraata xitam verilib (uşaqların yetkinlik yaşına çatması,
alimentin tam ödənilməsi, tərəflər arasında barışıq sazişinin imzalanması,
iddiaçının aliment tələbindən imtinası, tərəflərin barışaraq ailə münasibətlərinin
davam etdirilməsi əsasları ilə). "İcra haqqında” Azərbaycan Respublikası
Qanununun müvafiq maddələrinə əsasən, icrasız və ya qismən icra edilmiş (borclunun və ya uşağın vəfatı, tələbkarın ərizəsi,
borclunun xəstəliyi, icra sənədinin verilməsinə əsas olmuş qərarın ləğv
olunması və s. əsaslarla) 829 icra sənədi aidiyyəti məhkəmələrə
qaytarılıb. İlin sonuna icraatda icrası davam edən 63104 icra sənədi qalıb: "İl
ərzində alimentin ödənilməsindən yayınan və olduğu yer məlum olmayan 3913 şəxs
barəsində axtarış qərarı qəbul edilib. Həmçinin alimentdən yayınan 2521 şəxs
inzibati məsuliyyətə cəlb edilib (o
cümlədən, 2074 şəxs barəsində inzibati həbs tənbeh növü seçilib). 180 şəxs
barəsində isə cinayət işi başlanılıb”.
Aliment
öhdəliyinin yerinə yetirilməməsi probleminin hüquq müdafiəçilərini narahat
etdiyini deyən Səadət Bənənyarlı müəyyən çətinliklərin olduğunu
da qeyd edir: "Biz alimentin büdcədən ödənilməsi ilə bağlı təklif vermişdik”.
Hüquq müdafiəçisi həmçinin, dövlətin vətəndaşdan aldığı məbləğin də həmin fonda
köçürülməsi məsələsini irəli sürdüklərini bildirir: "Həm uşağın, həm də ananın əziyyət
çəkməməsi üçün qanunvericilikdə belə bir dəyişikliyin olması müsbət hal
olardı”.
Alimenti ödəməyən insanlara qarşı sərt cəzaların tətbiqi
problemin həlli deyil
Alimentlərlə
bağlı problemin bütün dünya ölkələrində yaşandığını deyən Milli Məclisin Hüquq Siyasəti və Dövlət Quruculuğu Komitəsinin üzvü Çingiz
Qənizadə eyni zamanda sivil, mədəni insanların bu problemi yaratmadığını da
söyləyir: "Məsələyə Avropa ölkələrində daha intizamla yanaşırlar. Bizim ölkəmizdə
isə alimentlərin verilməsi ilə bağlı ciddi problemlər var”. Problemlə bağlı
Milli Məclisdə müəyyən addımlar atıldığını, aliment öhdəliyi olanların ölkədən
çıxışına qadağa qoyulması ilə bağlı qanunvericilikdə dəyişiklik edildiyini, həmin
şəxslərin məsuliyyətə cəlb edilməsi ilə bağlı inzibati qaydaların sərtləşdiyini
bildirən millət vəkili bununla belə yenə də problemlərin mövcud olduğunu deyir:
«Bu yaxınlarda mənə edilən müraciətdə icra məmurları tərəfindən müəyyən tədbirlərdən
sonra valideynin 2-3 ay ödəmə etdiyi, sonradan ödəməni dayandırdığı qeyd
edilib. Nəticədə aliment alan tərəf əziyyət çəkir. 2-3 aydan ötrü də hansısa
inzibati metodları tətbiq etmək olmur. Bu baxımdan davamlı və intizamlı formada
alimentlərin ödənilməsində problemlər qalır. Alimenti ödəməyən insanlara qarşı
sərt cəzaların tətbiqi problemin həlli deyil. Tutaq ki, onu həbs etdilər və o,
məhkəmənin qərarı ilə 6 ay və ya 1 il cəzaçəkmə müəssisəsinə getdi. Onda
alimentin verilməsi ümumiyyətlə reallaşa bilməyəcək”.
Problemin həlli üzərində
düşünüldüyünü deyən millət vəkili üzvü olduğu komitə tərəfindən ədliyyə
orqanları ilə müəyyən görüşlər keçirdiklərini və hələlik bu istiqamətdə ümumiləşmə
aparıldığını deyir. Bəs belə bir çətin məsələnin icrası istiqamətində icra və
qanunvericilik orqanları hansı addımları ata bilər ki, gələcəkdə bu kimi
problemlərin qarşısı alınsın? Millət vəkili hələlik bu suala cavab verməyi
yanlış hesab edir. Belə ki, atılan addımların hansının müsbət nəticəyə gətirib
çıxaracağı ilə bağlı məsələlər ölçülüb-biçilməlidir: "Əlbəttə, bu, problem
olaraq qalır. Mən icra məmurlarını da qınamıram. Aliment verməli olan şəxslərin
qeydiyyatda olduqları yer yaşadıqları yerlərdən fərqlidir. Onları tapmaq çətin olur. Tapılanda da söz
verirlər: bir ay ödəyir, sonradan ödəmirlər. Ədliyyə Nazirliyi ilə
qanunvericilik orqanı arasında davam edən hazırkı dialoqlar gələcəkdə hansı
addımların atılmalı olduğunu reallaşdıracaq». Millət vəkilinin fikrincə,
aliment öhdəliyi olanın bu cür məsuliyyətsiz və vicdansız yanaşması icra məmurları
üçün də problemlər yaradır. Aliment Fondunun yaradılması təşəbbüsünə gəlincə,
millət vəkili hesab edir ki, təşəbbüs
borclu tərəfdə «Aliment fondu var» - deyə alimenti ödəməkdən imtina etmə və
yayınma fikirlərini gücləndirə bilər: "Əgər belə bir fondla bağlı dünya təcrübəsi
varsa, ondan istifadə etmək olar. Belə bir fond yaradılarkən onun maliyyə
imkanları, bütün aliment verilməli insanlara vəsaitin hər ay ödənməsi qaydaları,
büdcənin vəziyyəti və s. məsələlər ölçülüb-biçilməlidir. Çünki alimentlə
yaşayan ailələr bir neçə kateqoriyaya bölünür. Ümumilikdə buna hamının ehtiyacı
var, amma onların içərisində daha yoxsulluq şəraitində olanlar var ki, dövlətin
onlara dərhal diqqət yetirməsinin tərəfdarıyam».
Həbsxanalarda məşğulluq artırılmalıdır
Ailələrdə
boşanmalardan sonra ən çox yaranan problemin alimentlərə bağlı olduğunu deyən Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında
Əfv Məsələləri Komissiyasının üzvü Əliməmməd Nuriyev isə alimentlərin
verilməsi ilə bağlı son illərdə çoxlu məhkəmə qərarları olduğunu qeyd
edir: "Çünki boşanmaların sayı getdikcə
artır. Bu da ilk növbədə aliment problemini ortaya çıxarır. Çox təəssüf ki, məhkəmə
qərarlarının çoxu aliment öhdəliklərini ödəməyənlərlə bağlıdır”. Ə.Nuriyev
hazırda alimentin verilməsi ilə bağlı çıxarılan qərarların icrasının da çətin
olduğunu bildirir: "Borclular bir çox hallarda «Mən işləmirəm, pulum yoxdur» -
deyərək, özlərinə haqq qazandırırlar. Bəzi hallarda isə məşğulluq idarələri həmin
şəxslərə müxtəlif işlər təklif etsələr də, onlar sadəcə, həmin işlərdən boyun
qaçırırlar. Belə olanda məhkəmə həmin şəxs haqqında minimal rəqəm müəyyənləşdirir”.
Hüquqşünasın sözlərinə görə, hətta boşanma hadisəsi olmadan da məhkəmə alimentlə
bağlı qərar qəbul etməkdə haqlı ola bilər: "Bəzi hallarda nikaha rəsmi xitam
verilmir. Ancaq ata övladlarını saxlamaqdan imtina edir. Belə olan halda ona
qarşı aliment tələbi ilə çıxış etmək olar. Onda
məhkəmələr də müvafiq qərar qəbul edirlər”. Ə.Nuriyev qeyd edir ki, həm aliment öhdəliyi olan, həm də başqa cinayətə
görə cəza çəkən şəxslər var ki, onlara qarşı da aliment tələbi ilə çıxış etmək
mümkündür. Bunun üçünsə cəzaçəkmə müəssisələri həmin şəxsləri müəyyən işlərlə təmin
etməlidir: "Xüsusən övladları qarşısında aliment öhdəliyi olan şəxslərin işləməsinə
üstünlük verilməlidir. Son illər cəzaçəkmə müəssisələrində məşğulluğun səviyyəsi
getdikcə artmaqdadır. 7000-ə yaxın məhkum artıq işlə təmin olunub”.
Qanunvericilikdəki boşluq
Ekspertlər
hesab edir ki, problemin həlli üçün hökumət tərəfindən cəzaçəkmə müəssisələrində
məşğulluğun artırılması istiqamətində müəyyən qərarların qəbuluna da ehtiyac
var. "Əgər ataya qarşı məhkəmənin hər hansı bir qərarı varsa və o azadlıqdan məhrumetmə
yerindədirsə, qanunvericiliyə görə cəzaçəkmə müəssisələrində olan məhbuslar
çalışa və gəlir əldə edə bilərlər”- deyən hüquqşünas
Ruslan Vəliyev aliment öhdəliyi olan şəxsin həbsxanada olsa belə, öhdəliyini
yerinə yetirməsinə imkan yaradıldığını bildirir: "Cəzaçəkmə müəssisələri yalnız
onların sərbəst hərəkət etmək azadlığını məhdudlaşdıran yerdir. Məhbusların digər
hüquqları - əmək və istirahət hüququ isə məhdudlaşdırılmır. Ona görə də məhbus
cəza çəkdiyi müəssisədə gəlir əldə edə və bununla aliment öhdəliyini yerinə
yetirə bilər”.
Hüquqşünasın sözlərinə görə, alimentlərin icrası ilə bağı
problem yarandıqda yığılmış alimentin məbləğini həmin şəxsin mülkiyyətində olan
əmlaka yönəltmək mümkündür: "Azərbaycanda bir çox şəxslər iş yerlərini və gəlirlərini
gizlədirlər. Hətta, belə olan halda məhkəmələr yaşayış minimumu məbləğində hər
bir uşaq üçün aliment kəsirlər. Şəxsin gəliri olmasa belə, məhkəmələr onun barəsində
ölkə üzrə müəyyən olunmuş yaşayış minimumu məbləğində aliment kəsirlər. Hətta,
valideyn işləməsə belə məhkəmə tərəfindən təyin edilən məbləği ödəməyə borcludur. Hər bir uşağın
yaşayış minimumu səviyyəsində maddi təminat almaq hüququ var. Əgər alimenti ödəməkdən
boyun qaçıran şəxsin adına avtomobil, ev və ya digər əmlak varsa, uşaqla qalan
valideyn həmin alimenti atanın əmlakına yönəldə və onu məhkəmə qaydası ilə tələb
edə bilər”.
Alimenti ödəməyə fiziki imkanları əl verməyən şəxslərə gəlincə, həmin
şəxsin əlilliyi olduqda buna görə dövlət ona müavinət ödədiyindən uşağın digər
valideyni alimenti həmin müavinətə yönəldə bilər. R.Vəliyev Aliment Fondunun
yaradılması ilə bağlı göstərilən təşəbbüslərin isə hələ də cavabsız qaldığını təəssüf
hissi ilə bildirir: "Dövlət imkanı olmayan ailəyə həmin fonddan alimenti ödəyir,
sonra isə həmin şəxslərdən alınan vəsait hesabına pul fonda qaytarılır. Nəticədə
uşağın hüquqları təmin olunur. Çünki uşaq atasının nə vaxt pul verəcəyini və ya
valideynləri arasında olan münasibətə görə vəsaitdən məhrum ediləcəyini gözləyə
bilməz. Fond ən azı uşağın minimum tələblərini qarşılaya bilər”. Hüquqşünas
alimentlərin ödənilməsi sahəsində qanunvericilikdə boşluqların olduğunu da
istisna etmir: "Belə məqamda məsələ təkcə alimentin verilməsi ilə həll olunmur,
çünki uşağın başqa hüquqları, məsələn mənzil hüququ da var. Bununla bağlı
qanunvericilikdə olan bu məsələlərə Nazirlər Kabineti və ya digər qurumlar tərəfindən
aydınlıq gətirilməlidir.
Təbii
ki, nə ekspertlərin qanunvericiliklə bağlı səsləndirdiyi fikirlər, nə də
Aliment Fondunun yaradılması təşəbbüsü
valideynin olmayan vicdan hissini bərpa edə bilməz. Olsa-olsa onu məsuliyyətə
çağırar. Ancaq valideyn övladını dünyaya gətiribsə, onun qayğısına da
qalmalıdır. Uşaq heç bir halda valideynlərin bir-birini sevməməsinin və ya
anlamamasının günahkarı deyil.
Təranə Məhərrəmova
Məqalə Almaniya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Cəmiyyətinin
(GIZ)"Cənubi Qafqazda hüquq sahəsində Avropa standartlarına
yaxınlaşma” regional proqramı çərçivəsindəjurnalistlər arasında
"Uşaq hüquqlarının qorunması: milli/beynəlxalq qanunvericilik və təcrübə”mövzusunda
keçirdiyi müsabiqəyə təqdim üçündür