Çağdaş ədəbiyyatımızda Qarabağ
Azərbaycan ədəbiyyatında onlarla Qarabağ haqqında romanlar,
hekayələr, şeirlər vardır ki, onların da bir çoxundan xəbərdarıq.
Onu da deyə bilərik ki, bu mövzu haqqında çox-çox əvvəllər də yazlmışdı. Məsələn, Xanlıqlar dövrünə nəzər salsaq Qarabağda kimlərin gözünün olduğunu görə bilərik. Ona görə də bu mövzu zaman-zaman ədəbiyyatda öz yerini tapmışdır.
Sizlərə ömür, babam danışırdı ki, qəfildən baş verən bu qanlı hadisələr insanları şoka salmışdı. Bir andaca adamları öldürməyə başladılar, qabaqlarına keçən hər şeyi dağıtmağa başladılar.
Elçin Mehrəliyev "90-cı illər romanın"da olduğu kimi. Bir ailə dramı təsvir olunan bu romanda digərləri kimi hər şeyi olduğu kimi bizlərə çatdırır.
Əsərdəki obrazlar Qəmzə Abbas qızı, onun oğlu Sarı Məhəmməd, gəlini Zəriş, Mətləb müəllim, Kamal, Hüsnübanudan ibarətdir.
Orxan Saffari
Onu da deyə bilərik ki, bu mövzu haqqında çox-çox əvvəllər də yazlmışdı. Məsələn, Xanlıqlar dövrünə nəzər salsaq Qarabağda kimlərin gözünün olduğunu görə bilərik. Ona görə də bu mövzu zaman-zaman ədəbiyyatda öz yerini tapmışdır.
Mirzə
Fətəli Axundzadənin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Əhməd bəy Ağaoğlunun, Məhəmməd
Səid Ordubadinin, Mirzə Ələkbər Sabirin və. sairə bir çox ziyalılarımız
əsərlərində, şeirlərində bu mövzular, daha dəqiq desək ermənilərin məkri
göstərilmişdir. Sovet dövründə bunlar nə qədər ört-basdır olunmağa çalışsa da,
tarix heç nəyi unutmadı.
Azərbaycan
ədəbiyyatında qeyd etdiyimiz kimi bir çox əsərlər vardır Qarabağ mövzusunda.
Elçin
Hüseynbəylinin "Əsirlər", Sabir Əhmədlinin "Ömür
urası", Elçinin
"Bayraqdar", "Qarabağ şikəstəsi", Əlibala Hacızadənin
"Möcüzə", Aqil Abbasın "Dolu", Mövlud Süleymanlının
"Erməni adındakı hərflər", Hüseynbala Mirələmovun
"Xəcalət", Şərif Ağayarın "Haramı" və. sairə və ilaxır
sadalamadığmız əsərlər. Hansı ki, hər biri Qarabağ problemlərindən,
məsələlərdən, müharibədən bəhs edir. Bu
əsərlərin hər birini oxuduqca o günlərin nə qədər ağrılı-acılı olmağı, çətinliklərin,
dəhşətlərini baş verməsini açıq-aşkar görürük. Hansı ki, o günləri
görməyənlər belə dəhşətə gəlir, başımıza gələn bu vəhşilikləri lənətləyir.
Yazıçılarımızın bu mövzuya xüsusi qayıtmaları, yazmaları tarixi unutmamaq və
gələcək nəsilləri də olanlardan xəbərdar etmək mahiyyəti daşıyır.
Mən özüm Qarabağ bölgəsindən olsam da, yaşım o günləri
görməyə yetmədi. Amma o günlərin canlı şahidlərinin dilindən eşitdiklərim
içimdə daim yer edib. Toydan qayıdan yaxınlarının maşındaca güllənməsi,
körpələrin yandırılması və.s dilə gətirilməsi çətin olan nə qədər ağır
hadisələr. İnsan necə dözsün?!
Vidadi
Babanlının "Ana intiqamı" povestini oxumuşdum. Qumru adlı
müəllimənin timsalındamüharibə vaxtı oğlunu itirən anaların fəryadı, hayqırtısı
duyulur. Povestə yazılmış təkcə bu
hissə hər şeyi apaydın ortaya qoyur;:"Mən daha Allah, Peyğəmbər tanımıram. Bundan sonra heç
tanımaq, bilmək də istəmirəm. Əgər Allah doğrudan da Allah olsaydı, rəhmi,
ədaləti, siz deyən kimi, aşıb-daşsaydı, yaxşını yamandan seçsəydi, bu qədər zülmü,
zilləti mənə verməzdi. Dərd üstündən dərd gətirib qan uddurmazdı".
Təbii
ki bu sözlər dözülməz dəhşətlərin nəticəsidir Tanrıya üsyan. Sizlərə ömür, babam danışırdı ki, qəfildən baş verən bu qanlı hadisələr insanları şoka salmışdı. Bir andaca adamları öldürməyə başladılar, qabaqlarına keçən hər şeyi dağıtmağa başladılar.
Sabir
Əhmədlinin "Ömür urası" romanı
var. Romanın əsas obrazı Cəbrayıla, müharibədən əvvəl tikdirdiyi evinin
ziyarətə gedib doğma rayonuna qayıdanda kəndi tamamilə dağıdılmış vəziyyətdə
görür. Ermənilər kənddə qalan bütün evləri yandırıb dağıtmışdılar.
Aşağı
yuxarı Qarabağ mövzusunda yazılmış bütün əsərlərdə erməni vəhşiliyi, onların
həqiqətəndə bizim başımıza gətirdiyi faciələr tamlıqla təsvir olunur. Elçin Mehrəliyev "90-cı illər romanın"da olduğu kimi. Bir ailə dramı təsvir olunan bu romanda digərləri kimi hər şeyi olduğu kimi bizlərə çatdırır.
Əsərdəki obrazlar Qəmzə Abbas qızı, onun oğlu Sarı Məhəmməd, gəlini Zəriş, Mətləb müəllim, Kamal, Hüsnübanudan ibarətdir.
Ermənilərin
hücumu zamanı həlak olan ailə. Müəllif bu romanda düşmənin basqını zamanı
ailənin göstərdiyi dirəniş, qəhrəmanlığı təsvir edib. Qəmzə Abbas qızının
tüfəngdə olan son güllə ilə düşməni öldürməsi və ələ keçməmək üçün özünü
öldürməsi, bir Azərbaycan qadınının, ümumilikdə azərbaycanlı obrazıdır. Eləcə
də Kamalın erməniyə əliyalın hücum etməsi, onlardan birini öldürməsi də
Azərbaycan kişisinin mərdliyini, qürurunu göstərir. Digər bildiyimiz əsərlərdə
göstərildiyi və olduğu kimi bu romanda da erməni naqisliyi görünür. Ailənin
yaxın qonşusu erməni "Samvel" öz vicdansızlığını burada da göstərir. Kamalın
gözlərini çıxartması, qulaqlarını kəsməsi, ən sonda isə başını bədənindən
ayırması düşmənin kim olduğunu çatdırır. Bundan sonra da baş verən digər hadisələr
də sadalağımız hər şeyi ortaya qoyur.
Çağdaş
ədəbiyyatımızda bu mövzuda yazılan əsərlərdən biri də hamımızın bildiyi
"Dolu" romanıdır. Müəllifi də Aqil Abbasdır.
Digər
müharibə mövzusunda olan əsərlərdəki kimi bu əsərdə də müəllif özünəxas şəkildə
azərbaycanlıların müharibə vaxtı etdiyi qəhrəmanlıqları, düşmən naqisliyini
qələmə almışdır. Ta 90-cı
illərin əvvəllərində cəbhədəgedən döyüşlər, baş verən hadisələrin fəsadları
və.s kimi başqa bir çox məsələlər romanın əsasını təşkil edir.
Müəllif bu
romanda Azərbaycan kişisinin nə qədər mərd, əzmli, xarakterli olduğunu
göstərir. Roman əsasında çəkilmiş filmi də bilirik. Məsələn, dediyim
xüsusiyyətləri erməni qızını əsir götürən əsgərlərdən biri qızın zorlanmasına
imkan vermir və öz komandirinə "mən arvad davası yox, torpaq davası
eliyirəm" hissəsində aydın şəkildə görə bilərik. Amma ermənilər belə
idimi? Əlbəttə yox. Müasir
yazıçılarından biri olan Şərif Ağayar "Haramı" romanında da müharibə
zamanını görən insanların içindəki ağrını göstərmişdir. Roman əsasən Rüstəm obrazının dilindən qələmə
alınmışdır. Müəllif əvvəlcə haramı haqqında danışır, bu düz haqqında müxtəlif
rəvayətlərdən söz açır. Romanda Qarabağ
müharibəsini yaşayanlar öz yurd-yuvalarından perik düşmüş adamlardır. Rüstəm və
onun qardaşı İdris obrazı da belələrindəndir. Kasıb bir insan, qaçqın olan
Rüstəm elə də yaxşı yaşaya bilmir. Tez-tez problemlər yaşayır. Səməndər obrazı
isə onu
ailəsi ilə
birlikdə çobanlıq etmək üçün Haramı düzündəki mülkünə aparır. Səməndər də
əsərin əsas qəhrəmanlarından biridir. Mərd, cəsur bir adam olan Səməndər həm də
qaçaqdır. Özü Laçından olsa da müharibədən sonra Füzulidə-Haramı da
məskunlaşmışdır. Səməndər obrazının nə qədər mərd olduğunu isə adicə kiçik bir
hissədən – Kəlbəcərdən gələndə qız-gəlinin
əsir düşməməsi üçün maşınlar göndərməsindən bilmək olar. Əsər boyu Səməndər
obrazını oxucular daha yaxşı tanıyır. O cür mərd, cəsur, xarakterli bir
obrazın-Səməndərin qadın əlində acizliyini də görürük.
Ümumiyyətlə,
bütün bunlar və qeyd etmədiyimiz digər hadisələr Qarabağ müharibəsini,
dəhşətlərini, yaşantıları, hissləri və. sairə bu kimi digər nəsnələri göstərir.
Və düşünürəm ki, Azərbaycan ədəbiyyatında bu cür romanlar, bu mövzular daim
yazılmalı və heç vədə unudulmamalıdır.
Orxan Saffari