Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin xarici iqtisadi-ticarət əlaqələri
Müsəlman Şərqində ilk demokratik
dövlət quruluşunu yaratmış Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyətinin ( 1918-1920) 100 illik yubileyi respublikamızda dövlət səviyyəsində geniş qeyd
ediləcəkdir. Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin
100 illik yubileyi haqqında 16 may
2017-ci il tarixdə imzaladığı sərəncamda milli dövlətçilik salnaməsini müstəsna dərəcədə
zənginləşdirmiş Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaradılmasının 100 illik yubileyinə həsr olunmuş
tədbirlər planının hazırlanaraq
həyata keçirilməsi və yubileyin
respublikada dövlət səviyyəsində geniş
qeyd edilməsi müvafiq dövlət
qurumları qarşısında bir tapşırıq
olaraq qoyulmuşdur.
Xalqımızın
çoxəsrlik tarixinin hər bir səhifəsinə, o cümlədən Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti
tarixinə böyük hörmət və ehtiramla yanaşaraq, həmin dövrdə ölkəmizdə milli iqtisadiyyatın və
xarici iqtisadi-ticarət əlaqələrinin
yaradılması istiqamətində atılmış ilk müstəqil addımlar haqqında arxiv sənəd
və materialları və digər tarixi mənbələr əsasında hazırladığım bu məqaləni hörmətli
oxucularımızın diqqətinə çatdırıram.
Əmtəə məhsulları
daxil olduğu qrupundan asılı olmayaraq,
gömrük qaydalarına ciddi riayət olunmaqla, ixrac edilirdi. Əmtəə mallarının xaricə ixrac edilməsinə icazənin verilmə şərtləri Komitə tərəfindən
qabaqcadan müəyyən edilirdi. Əmtəə mallarının xaricə ixrac edilməsinə dair icazələr
Komitə tərəfindən əmtəə mübadiləsi prinsipi əsasında verilirdi. Əmtəə
mallarının xaricə ixracı ilə bağlı müraciət edənlərin Komitəyə təqdim etdiyi ərizədə
ixrac olunan əmtəə mallarının siyahısı ilə yanaşı respublikaya idxal etməsini öz öhdəsinə götürdüyü malların siyahısını da əlavə
etməli idi. Əmtəə mübadiləsi üzrə müqaviləyə ərizəçilər tərəfindən zəmanətin verilməsi vacib sayılırdı. Əmtəə Mübadiləsi
Komitəsi tərəfindən verilmiş icazələrdə
onun qüvvədə olma müddəti, eləcə də həmin icazənin başqa
şəxsə ötürülməsinin yolverilməz
olduğu barədə şərtlər
mütləq qeyd olunurdu. Müqavilə şərtlərini
pozmuş fiziki və hüquqi şəxslərə və verilmiş
icazələr qüvvədən düşmüş hesab edilir və onlara bir daha əmtəə
mallarının xaricə ixrac edilməsinə icazə
almaq hüququ verilmirdi. Əmtəə malların xaricə ixrac edilməsinə dair icazə
verilərkən, ixrac olunan əmtəə mallarının əvəzinə hal-hazırda Respublikada daha çox ehtiyac duyulan
malların idxalı öz öhdəsinə götürmüş ərizəçilərə
daha çox üstünlük verilirdi. Belə müraciətlərdən bəzilərini, qeyd edək. Məsələn, nuxalı xüsusi sahibkar
Bəxtiyar və Yunus Hacıyevlərin Ərzaq Nazirinə ünvanladığı ərizədə
qeyd edilirdi: "Məlumdur ki, müharibədən əvvəl
Qafqazda fabriklər olmadığından
bizim şəhərin bütün
ipəyi satılmaq üçün
Moskvaya və yaxud digər xarici
yerlərə göndərilirdi. Əldə edilən vəsait
ilə zavod sahiblərinin və baramaaçan
zavodlarında çalışan işçilərin
ehtiyacları ödənilirdi. Lakin müharibə başlanan vaxtdan buğünədək xariclə əlaqələrimiz
kəsilmiş və bizim şəhərdən bir girvənkə də olsun ipək kənara çıxarılmamışdır.
Tezliklə baramanın satınalma dövrü yaxınlaşır. Lakin zavod sahibləri əllərində olan ipəyi sata bilməsələr, çətin ki, özlərinin illik
barama tədarüklərini görə,
zavodlarını işə sala
bilsinlər. Hazırkı şəraitdə 20 min pud ipəyi Azərbaycanda satıb, pula
çevirmək mümkün deyildir. Yuxarıda qeyd olunanları sizin diqqətinizə çatdıraraq
xahiş edirik ki, bizim tədarük etdiyimiz ipəyin
üçdə birini təşkil
edən 350 pud ipəyin xaricə ixrac edilməsinə icazə
verəsiniz. Əgər ipəyin ixracına
bizə icazə verilərsə, bu mövsümdə barama ehtiyatımızı əldə edə bilərik.” Komitəyə
daxil olmuş həmin ərizəyə 10 aprel 1919-cu il tarixli
iclasda baxılmış və qərara
alınmışdır ki, Azərbaycanda ipək sənayesinin maraqlarının
qorunması naminə toplanmış ipəyin ixrac edilməsinə icazə verilsin.
Əmtəə Mübadiləsi Komitəsinə müxtəlif kommersiya təşkilatlarından, ticarət
və səhmdar cəmiyyətlərindən, şəxsi müəssisə sahiblərindən
müraciətlər daxil olurdu. Müraciət edənlərin sırasında
yerli müəssisələrlə yanaşı
Rusiyaya məxsus şirkətlər də var idi. Həmin şirkətlərdən bəzilərini birgə müəssisələr
də adlandırmaq mümkündür ki, onlardan da bir neçəsini qeyd edirik: məsələn,
idarə heyəti Petroqradda
olan Həştərxandakı "Vayner
pivə zavodları birliyi”, " Volqa- Bakı ticarət səhmdar
cəmiyyəti”, " Cənubi
Rusiyanın müəssisə sahibləri
birliyi”, "Qafqaz ticarət-sənaye komisyon şirkəti” və
başqaları. Əlavə olaraq qeyd
edirik ki, Rusiya sahibkarlarına məxsus xüsusi
mülkiyyətdə olan bir sıra ticarət-sənaye və səhmdar cəmiyyətləri öz vətənlərində
təqib olunduğuna görə, fəaliyyətlərini Azərbaycanda davam etdirmək üçün Azərbaycan
Hökumətinə müraciət edərək
onlara icazə verilməsini xahiş
edirdilər. Azərbaycanda fəaliyyətini
davam etdirmək üçün
Azərbaycan hökumətindən icazə əldə etmiş həmin şirkət və müəssisələrin sahibləri bütün vətəndaşlıq hüquqlarından
istifadə etməklə yanaşı, Azərbaycan
Respublikasında Milli Hökumətin
himayəsi altında öz fəaliyyətlərini davam
etdirmək hüququ əldə
edirdilər. Əmtəə Mübadiləsi
Komitəsi 1919-cu ilin
iyun ayınadək fəaliyyətdə
olmuşdur. Hökumətin 15
iyun 1919-cu il
tarixli qərarı ilə Komitə
ləğv edilərək, onun
funksiyası Ticarət, Sənaye və
Ərzaq Nazirliyinin Şurasına
həvalə edilmişdir.
1919-cu ilin əvvəllərində Şimali
Qafqaz hərbi əməliyyatlar
meydanına çevrildi. Şimali Qafqazda gedən hərbi əməliyyatlar nəticəsində general Denikinin qoşunları tərəfindən
Vladiqafqaz dəmir yolu dağıdıldı
və öz fəaliyyətini
demək olar ki,
dayandırdı. Xəzər dənizi vasitəsilə
daşınan , ixrac və idxal edilən
yüklərin həcmi minimum həddə endi. Azərbaycan Respublikasının xarici aləmlə
iqtisadi əlaqələrinin yaradılmasında Zaqafqaziya
istiqaməti - Zaqafqaziya dəmiryolu xətti
ölkəmiz üçün həyati əhəmiyyət kəsb
etməyə başladı. 1919-cu il
aprelin 6- da Azərbaycan
Respublikası Ərzaq Nazirliyinin
tədarük şöbəsi tərəfindən
Əmtəə Mübadiləsi Komitəsinə
göndərilmiş 4190 №-li məktubda
qeyd edilirdi: "Ölkənin ümumi
siyasi və iqtisadi vəziyyəti tələb edir ki, Ərzaq Nazirliyi
Azərbaycanın hüdudlarından kənarda
tədarük fəaliyyətini genişləndirsin. Hazırkı vaxtda ticarət əməliyyatlarının aparılma
məntəqəsi Batum şəhəridir. Buraya
yaxın və uzaq ölkələrdən əmtəə malları gətirilir.
Öz növbəsində, bizim əmtəə malları da bu məntəqədən dünya bazarlarına daxil ola bilər...Dənizlə Batum
şəhərinə daxil olan əmtəə mallarına böyük
tələbat olduğundan, dərhal
realizə olunur. Odur ki, bizə tələb
olunan əmtəə mallarını vaxtında əldə etməkdən
ötrü yubanmadan Batumda güclü tədarük
müəssisəmizi yaratmalıyıq”.
Yaranmış
mürəkkəb hərbi-siyasi və iqtisadi vəziyyət Azərbaycan hökuməti qarşısında
yeni vəzifələr qoyurdu. Zamanın tələbinə cavab olaraq,
Cümhuriyyət hökuməti əmtəə mübadiləsini
Zaqafqaziya dəmiryolu istiqamətində
təşkil etməli oldu. Maliyyə-İqtisadi Komitənin təklifi ilə hökumətin 27 sentyabr 1919-cu il
tarixli qərarı əsasında, Azərbaycan
Respublikasının Batum şəhərindəki
Baş Konsulluğu nəzdində konsulun sədrliyi ilə ticarət şöbəsi
yaradıldı. Tərkibinə Rabitə
Yolları Nazirliyi və Ticarət, Sənaye və Ərzaq Nazirliyinin nümayəndələri
daxil olan Ticarət şöbəsi Azərbaycan dəmiryolu agentliyi vasitəsilə
ticarət əlaqələrinin yaradılması, müqavilələrin bağlanması və
Respublikanın çətin iqtisadi vəziyyətdən
çıxarılması istiqamətində Azərbaycanın
iş adamlarına və tacirlərinə yaxından
köməklik göstərirdi. Xarici ölkə və vilayətlərlə əmtəə mübadiləsinin həyata keçirilməsində yerli sahibkar və
tacirlər, ticarət-sənaye müəssisələri xüsusilə fəal iştirak edirdilər.
Cümhuriyyət hökumətinin 1919-cu il mayın 4-də Qərbi Avropa
dövlətləri ilə ticarət
əlaqələrinin yaradılması haqqında və 1919-cu il iyunun 23-də Kubanla
əmtəə mübadiləsi haqqında qəbul
etdiyi qərarlarla əmtəə mübadiləsində
iştirak etmək üçün təşəbbüs, yerli şəxsi sənaye və ticarət cəmiyyətlərinə verilirdi. Milli hökumət ölkə
iqtisadiyyatının sağlamlaşdırılması istiqamətində mümkün
addımlar atmağa çalışaraq,
müvafiq tədbirlər həyata keçirmişdir. Cümhuriyyət hökumətinin 1918-ci il oktyabrın 1-də qəbul etdiyi qərarla
neft sənayesinin və ticarət donanmasının "milliləşdirilməsi” haqqında Bakı xalq komissarları sovetinin qəbul etdiyi bütün qərar və dekretlər qeyri-qanuni hesab edilərək, ləğv edilmiş, mədənlər,
"milliləşdirilmiş” bütün mülkiyyət əvvəlki sahiblərinə qaytarılmış və müəssisələr
üzərində dövlət nəzarəti təşkil edilmişdir. 1919-cu il
fevralın 5-də hökumət
tərəfindən Azərbaycan dəmir
yolunun boşaldılması haqqında
qərar qəbul edildi. Həmin
qərarda qeyd edilirdi
ki, aksiz vergisi ödənilmədiyi üçün Azərbaycan dəmir
yollarında saxlanılmış neft məhsullarının sahibləri
bu qərar dərc edildikdən sonra
beş gün ərzində aksizi ödəyərək yolu
boşaltsınlar. Qərarın tələblərinə əməl olunmadığı halda,
saxlanılmış həmin neft məhsulları müəyyən
edilmiş qaydada satılsın. Əldə
edilmiş mədaxildən təyin
olunmuş aksizlər, həmçinin məhsulun
satışına çəkilmiş xərclər,
dəmir yolunu tutduğuna görə vurduqları
ziyan ödənilərək, xəzinənin
gəlir hissəsinə daxil
edilsin. Yerdə qalan məbləğ isə müəyyən edilmiş sənədlər təqdim edildikdən sonra sahiblərinə qaytarılsın. Bu qərarın
icrası Maliyyə Nazirliyi ilə
razılaşdırılmaqla, yol-nəqliyyat nazirinə həvalə
edilirdi.
1919-cu il
avqustun 18-də Azərbaycan Parlamenti tərəfindən
gömrüklə bağlı sərhəd mühafizəsinin təsis edilməsi haqqında qanun qəbul edildi.
Həmin qanunda qeyd edilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının
hüdudlarını gizli ticarət və
kontrabandadan qorumaqdan ötrü,
Azərbaycanın sərhədləri boyu 992 nəfərdən ibarət
heyət olmaqla, sərhəd
postları yaradılsın.
Cümhuriyyət
hökuməti tərəfindən ölkədəki maliyyə məsələlərinə də
diqqət yetirilirdi. Hökumətin 3
mart 1919-cu il tarixli qərarı ilə
Bakı bonunun Zaqafqaziya
bonuna sərbəst dəyişdirilməsinin elan edilməsi maliyyə
nazirinə tapşırıldı. Daha
sonra hökumətin 26
may 1919-cu il
tarixli qərarı ilə Azərbaycan Dövlət
bankı təsis edildi.
Hökumətin 26 may
1919-cu il tarixli
digər qərarı ilə
maliyyə nazirliyinə 250 manatlıq pul nişanının buraxmasına
icazə verildi.
Ölkənin iqtisadi inkişafı ilə bağlı məsələlər
Azərbaycan Parlamentində də müzakirə
edilərək müvafiq qanunlar qəbul
edilirdi. 1919-cu il dekabrın
11-də Azərbaycan Respublikası ərazisindən
xarici ölkələrə xammalın
ixrac edilməsinin yeni şərtləri haqqında
Azərbaycan Parlamenti tərəfindən
qanun qəbul edildi. Həmin
qanunda göstərilirdi ki, Azərbaycan Respublikasının ərazisindən
xammalı, yəni pambıq, ipək,
barama, həmçinin tam emal
edilməmiş gön, dəri və başqa
xammalı sərbəst surətdə
ixrac etmək istəyən
şəxs və təşkilatlar
ixrac etdikləri bütün
xammalın 25 faizini
pulsuz olaraq xəzinəyə
təhvil verməlidir. Bu şərti yerinə
yetirmiş eksportçu təşkilatlar və şəxslər müəyyən etdikləri
xammalı sərbəst surətdə xaricə
ixrac edə bilərlər.
Neft və
neft məhsullarının satışı ilə əlaqədar
xarici şirkətlərlə, xüsusən ingilis, italyan, amerikan şirkətləri ilə iqtisadi
sazişlər, ticarət kontraktlarının bağlanması
istiqamətində müəyyən
addımlar atıldı.
Azərbaycan Demokratik Respublikası aqrar siyasət
sahəsində bütün torpaqların əvəzsiz olaraq kəndlilərə verəcəyini
elan etdi. Lakin məlum
səbəblər ucbatından ölkənin
iqtisadi inkişafı üzrə müəyyən
edilmiş digər tədbirləri
həyata keçirmək mümkün
olmadı.
1920-ci
ilin əvvəllərində beynəlxalq aləmdə bir sıra ciddi hadisələr baş verdi. 1920-ci il yanvarın 12-də Paris Sülh
Konfransında Azərbaycan və Gürcüstanın
müstəqilliyi de-fakto tanındı. 1920-ci il yanvarın 16-da Paris
Sülh Konfransında qəbul edilmiş digər qətnaməyə əsasən,
Rusiyaya 1918-ci ildən
tətbiq edilən iqtisadi blokada aradan qaldırıldı. Baş vermiş hadisələr
Azərbaycan Respublikasının bir çox xarici dövlətlərlə, o cümlədən Azərbaycan-Rusiya
hökumətləri arasında qarşılıqlı əhəmiyyət kəsb edən iqtisadi-ticarət əlaqələrinin
yaradılması üçün yaxşı zəmin yarada
bilərdi. Lakin sonrakı hadisələr
tamamilə başqa istiqamətdə inkişaf
etdi...
Foto Azərbaycan
Respublikası Kino-Foto Sənədlər Arxivindəndir.
Rafiq Səfərov
Azərbaycan
Respublikası Milli Arxivİdarəsinin Baş məsləhətçisi