• cümə, 29 Mart, 19:23
  • Baku Bakı 14°C

MƏNİM ANAM - MARİNA SVETAYEVA

04.07.16 11:18 2390
MƏNİM ANAM - MARİNA SVETAYEVA
Erkən uşaqlıq illərim mənə yuxu kimi gəlmir. Onları həyatımın birinci ən parlaq gerçəkliyi, dünyanın və özümün həmin dünyada ilk kəşfi kimi xatırlayıram.
Dünya öz mənbəyində nə böyük, nə də kiçik, nə pis nə də ki yaxşıdır. O, hələ qiymətləndirilməmiş, müqayisə edilməmiş sadəcə və mübahisəsiz mövcuddur. Onda həm də öz sahibindən başqa hər şeyi görən, hər şeyi nəzərdən keçirən, tamamilə yeni, körpə gözlər var. Qız isə müəyyən vaxta qədər bəbəklərinin dərinliyində gizlətdiyi özünü – öz canlı "mən"ini bir gün güzgüd,ə digər əksində gördü. Əksi heç də xoş deyildi: ağbəniz, üz-gözü turşumuş, əynində vilvet xətli don, ayağında düyməli başmaq, sifətini haldan-hala salır, ayaqlarını yerə çırpır, dil çıxardırdı və cəza kimi küncə qoyulmağa tam layiq idi. Güzgüdəki insanın özüylə eyni insan olduğunu dərk edən kimi, ayaqlarını yerə vurmağı, dil çıxartmağı dayandırdı. Və onda artıq sakitləşmiş "mən" görüntüyə yaxınlaşdı, mehribancasına onu – sanki pudel Ceki sığallayan tərzdə oxşadı və pıçıldadı – "Əzizim!"
Amma bu sonralar baş verdi. Ona qədərsə bircə dünya vardı ki, onu da Marina adlı anası idarə edirdi. Bütün dünya yalnız ondan asılı idi. Onun icazəsi ilə gündüz gecə ilə əvəz olunur, dolabda hardansa peyda olan və harasa yoxa çıxan, məni darıxdıran (oynamağı mən bacarmırdım, oyuncaqları qırmağa isə icazə yox idi) oyuncaqları Marina ilə gəzintiyə çıxmaq sevinci əvəzləyirdi. Əgər bircə bu başmaq, qaloş, papaq, qalın şalvar, toqqalar, sonsuz sayda düymələr, olmasaydı bu sevinc tam olardı!
Marinanın dünyası uşaq otağının divarları və ya küçəylə məhdudlaşır, qışdan yaya çevrilir, qapı-pəncərələri taybatat açır, bağlayır, qəflətən dayanır, müxtəlif hərəkətlər edir, özlüyündə birdən "bağ evinə" və ya "Koktobelə" (Krımın şərqində qəsəbə) çevrilir. Çünki hər şey Marinanın istəyi ilə forma alır, rəng, məna kəsb edirdi. Onun gündəlik həyatında əsas üç sözü vardı: "Olmaz", "Lazımdır", "Olar". Və bunlardan birinci ifadə, digər iki ifadədən daha çox təkrarlanırdı.
Balaca olanda Marinanın mənə təsiri böyük və dəf edilməz idi. Lakin o mənimlə birlikdə elə də çox vaxt keçirmirdi. Biz ara-sıra gəzintiyə çıxırdıq. O məni elə də çox nazlayıb-əzizləmirdi. Bütün bunlarla az-çox dayələr məşğul olurdular. Bizim evdə çox qala bilmədikləri və tez-tez dəyişildikləri üçün evimizdə çalışan dayələri heç də yaxşı xatırlamıram.
Onlardan biriylə məni parkda gəzdirmək əvəzinə Nikolo-Peskovsk kilsəsinə dəfn mərasimlərinə apardığı üçün vidalaşdıq. "Xanım, burda qəbahətli nə var ki, – həmin dayə əsəbdən bozaran Marinaya deyirdi: – mələklərin duası Allaha tez çatır. Nəyə lazımdı sizin o it gəzdirilən meydançalarınız!".
İkincisisə təmizkar olmadığına görə işdən azad olunmuşdu. Onun heç nitqi da aydın deyildi. Sözləri düzgün tələffüz etmirdi, mən də o deyəni təkrarlayırdım. Üçüncü və ondan sonrakılar. deyəsən, özləri çıxdılar.
Gələn dayələrin heç biri Marinanı məndən uzaqlaşdıra bilmədi. Marina elə bil hamını və hər şeyi açıq-aydın görürdü. Mən bir günabaxan kimi həmişə onun yanına və ona tərəf can atırdım. Və onun varlığını daxilimdə sanki vicdan səsi kimi hər zaman hiss edirdim. Onun gücü bu cür inandırıcı, tələbkar, özünə tabe etməyi bacaran idi. Bu güc – sevgi idi.
Marina məndə ta beşikdən başlayaraq özünə xas xüsusiyyətləri və keyfiyyətləri aşılamaq, inkişaf etdirmək istəyirdi. Çətinlikləri aşmaq, hərəkət və düşüncə müstəqilliyini öyrədirdi. Hər şeyi səthi yox, uşaq şüurundan dərin danışmaq və izah etməyə çalışırdı ki, kiçik ağlımla deyiləni vaxtında, hətta vaxtından əvvəl anlayım. Gördüyümü, duyduğumu, yaşadığımı rabitəli və aydın danışmağı öyrədirdi. Heç vaxt uşaq səviyyəsinə düşməyərək, əksinə sanki qarşısındakı uşağı öz seviyyesinə qaldırmağa çalışaraq, ortaq bir yerdə – böyüklərə xas müdriklik və uşaq sadəliyinin kəsişdiyi nöqtədə görüşmək istəyirdi.
Özümü yaxşı aparmağımın, tapşırılmış hər hansı bir işin uğurla öhdəsindən gəlməyimin mükafatı kimi mənə şirniyyat və hədiyyələr vermək əvəzinə, hekayə oxuyur, bir yerdə gəzintiyə çıxır və ya otağına qonaq çağırırdı. Onun otağına elə-belə, heç bir səbəb olmadan girmək olmazdı. Çoxbucaqlı, sanki tin-tin olan, tavanından sehrli Yelizavet çilçırağı asılmış, alçaq divanında bir az qorxuducu, lakin diqqəti cəlb edən canavar xəzi salınan otağına çəkinə-çəkinə və həm də sevinclə daxil olurdum. Üzü üzümə yaxın, "Korsika jasmini" ətirli – anam bax bu cür yadımda qalıb. İpək paltarının xışıltısını, cəld və rahat hərəkətlərlə uzun ayaqlarını altına yığıb və ya bardaş qurub yanımda əyləşməyini xatırlayıram. Söhbətlərimizi, oxuduğu nağılları, Lermontov, Jukovski və başqalarının balladalarını xatırlayıram. Mən onları tezcə əzbərləyir və deyəsən anlayırdım.
Marina küncdə, həmişə göyərçinlər uğuldayan balaca pəncərəsinin qabağındakı yazı masasının arxasında oturmağı icazə verirdi. Karandaşlarıyla rəsm çəkməyə, hətta bəzən öz dəftərlərində cızma-qara etməyi icazə verirdi. Hörmətlə Sara Bernar və Mariya Başkersovanın portretlərinə tamaşa etməyə, nə vaxtsa babanın Almaniyadan gətirdiyi içi tikan-tikan olan qorxulu çuqun fiqur – press-papye (basma) "Nürnberqli qız"a və "çar Aleksey Mixayloviç"ə əl vurmağa qoyurdu. İki əl quruluşlu kağız üçün sancağın barmaq formalı tutacaqları elə bil canlıydı, qeyd və hesab vərəqələrini möhkəm saxlayırdı. 1812-ci ilin gənc generalı IV Tuçkovun portreti olan laklı karandaş qabı, gildən düzəldilmiş gümüşü cənnət quşuna toxunmağa icazə verirdi.
Dolabdan böyük, qırmızı cildli kitab - Dorenin illüstrasiyaları ilə Perronun nağıllarını götürürdü. Bu kitab lap balaca olanda Marinanın anasının olub. Mən təzəcə yuyulmuş əllərimlə ehtiyatla səhifələrin sağ yuxarı küncündən vərəqləyərək şəkillərinə baxırdım. Kitablara qarşı etinasız, kobud, səliqəsiz rəftar qədər heç nə Marinanı əsəbiləşdirmirdi. Mən onun iki qədim çini fincanından birini – xoşbəxtlikdən Napoleon təsvir olunan yox, Josefinalı fincanını təsadüfən sındırmışdım. Göz yaşlarıma qərq olaraq qışqırırdım: "Mən onun qadınını qırdım. Napoleon daha dul qalacaq!" Onda məni danlamadılar, əksinə təsəlli verdilər. Amma adicə "Styopka-Rastryopka" (Henrix Hofmanın "Pinti Peter” kitabı – tarixdə uşaqlar üçün çap edilmiş ilk şəkilli şeir kitabı) kitabından onun eybəcər və pis adam olduğu üçün cırdığım vərəqlərə görə məni küncə qoydular... Qoqolun təkcildliyində ("Niva" jurnalına əlavə) şəkillərə də baxmaq olardı. Orda şəkillər ətraflı, xırda və mənimçün anlaşılmayan tərzdə çəkilmişdi.
Önünə çıxan mənzərələri bütün təfərrüatı ilə təsvir edən köçərilər kimi, mən də öz ağlımca illüstrasiyaları təhlil edirdim: "Bu da at addımlayır... bu da xanımla söhbət edən xanım... bu da aşpazdan qızardılmış meymun istəyən qız..." "Qız" qəbirdən xortdamış şirin, yumru qız, "aşpaz" Xoma Brut, "qızardılmış meymun" isə hər tərəfə yayılan şər qüvvələrdir. Bəzən Marina nənəsinin mis iynəli barabanı olan musiqili mücrüsünü işə salırdı: karton trafareti ona yerləşdirir, çətin fırlanan işəsalma dəstəyini çevirirdi. Menuet və ya hrossfater (rəqs janrları) melodiyaları ahəstə və aydın tərzdə, yaz damcıları kimi səslənirdi. Nə qədər trafaret vardısa demək ki, o qədər də melodiya vardı. Nəhəng sarı sarmaşığa oxşayan trubalı qramafon mənə daha çox maraqlı görünürdü. Sanki onda qaraçıların səsi yaşayırdı. Marinanın ömrü boyu qaraçılardan xoşu gəldi – Puşkin qaraçılarından tutmuş, küçə falçıları və kənddəki at oğrularına qədər onların özünəməxsusluğuna, sehrli danışıqları və mahnılarına, yaxşı yaşadıqlarına, sadiqliyinə görə sevirdi... Yaxşı xatirimdədir. Bir dəfə Varvara Panina (romans və qaraçı mahnılarının məşhur ifaçısı) və Anastasiya Vyalsevanın (rus estrada müğənnisi, qaraçı romanslarının ifaçısı, opera aktrisası) vallarını – həzin, kədərli səslərini dinlədikdən sonra, Marina mənə onlardan birinin, deyəsən, Paninanın sonuncu konserti haqqında danışmışdı. Onda mənim dörd yaşım vardı.
"O bir zamanlar gənc və qəşəng idi. Elə gözəl oxuyurdu ki, hamı bir nəfər kimi valeh olurdu. Varlılar, knyazlar, zabitlər ürəyini, titullarını, var-dövlətlərini onun ayaqları altına atır, ondan ötrü sevgidən dəli olur, duellərdə bir-birlərini güllələyirdilər... Lakin vaxt ötüb keçir, gördüyün kimi, elə onun da vaxtı keçib. O, artıq qocalıb. Gözəlliyi, dövləti, şöhrəti – hamısı gedib. Bircə qalan səsidir. Pərəstişkarları? Onlar da dağılışıb getdilər, bəziləri isə çoxdan ölüb. O hələ də çıxış edirdi. Lakin dinləyənlər tapılmırdı. Yaşıdlarının nəvələri daha babaları dinləyən musiqiyə qulaq asmırdılar.
Və o, sonuncu vida konsertini verir; həmin o qara şalda, bəyaz saçlı, yaşlanmış qadın səhnəyə çıxır! O vaxtki gözəlliyindən, cizgilərindən zərrə qədər də bir şey qalmamışdı. Üzündə ancaq qırışlar görünürdü. Zalda cəmi bir neçə nəfər onun sadiq pərəstişkarı vardı. Kim deyərdi ki, bu əldən düşmüş qoca kişilər həmin o yaraşıqlı arvadbaz qusarlardır (macar forması geyinən süvari əsgər)? Kölgələr kölgəylə sonuncu görüşə gəlmişdilər. Kölgə sevgidən, əl üstündə tutulduğundan dalbadal romanslar oxuyur. Onlar tərəfindən nə vaxtsa sevilən kölgə! Və onları sevən kölgə! Kölgə onlarla, həyatla, sevginin özüylə vidalaşır... Konsertin vaxtı çoxdan bitib; müşayiətçi getdi, xidmətçilər bir-bir lampaları, çilçıraqları söndürür; ətrafda bir nəfər də olsun qalmayıb. O isə getmir, o getməkdən imtina edir! Mahnılar sinəsindən süzülür – o hələ də oxuyur! Təkcə, boş və qaranlıq zalda oxuyur; qaranlıq və səs; qaranalıqda səs; qaranlığı gücləndirən səs!.."
Marina üzümü görcək tutularaq soruşdu:
– Başa düşdün?
– Başa düşdüm, – dedim və güldüm: – Qoca arvad oxuya-oxuya qalıb, qoca kişilərsə çıxıb gedib, işığı da söndürüblər.
Və mən uşaq otağına dayənin yanına getdim.
Yazıq Marina! Çox vaxt öz yaşıdı, hətta özündən böyük həmsöhbətləri ona tay olmurdu!
Qaranlıqda səs isə ürəyimdə qaldı. Bəlkə də ona görə ki, Marinan bir çox tapmacaları kimi bu da anında eşidilməyib, cavabı tapılmayıb.
İndi düşünürəm: bəlkə elə qaranlıq zalın boşluğunda oxuyan bu qoca qaraçı qadındır faciəvi Svetayeva "Sivilla"sının mənbəyi.
Boz daş parçasıyla
Əsrlə əlaqəni qırıb.
Bədənin sənin –
Səsinin mağarasıdır.
Birinci dəfə Marina məni sirkə aparanda heç bilmirdim əvvəlcə hara baxım. Lojalarda əyləşənlərə yazığım gəlirdi. Nədənsə mənə elə gəlirdi ki, lojalara çöl tərəfdən söykədilən nərdivanlarla çıxırlar. Ah, biz necə də xoşbəxtik ki, burada rahat yerdə əyləşmişik.
Marina iki əliylə üzümü tutub arenaya tərəf yönəldirdi ki, ora baxım. Amma mənim diqqətimi nədənsə elə işıqlar çəkirdi. Birdən gözümün qabağında pələnglər və nərildəyən şirlər göründü. Uniformada olanların mundiri mənə atamın və dostlarının tələbə geyimlərini xatırladırdı: orada – ağ-gümüşü rəngli ağzı üstə çevrilmiş çəllək və yeşiklərin arasında heyvanlarla oynayan Seryoja deyilmi? Bəs niyə tələbələr qamçıyla silkələyərək heyvanları qovdular? Bəs əvvəldən onları niyə buraxırdılar ki?
Hə, qəribə, parıldayan geyimdə, boyalı adamlar qaçdılar, tullanıb-düşdülər, dombalaq aşdılar. Onlar cırıltılı səslə nəsə qışqırır, hamıya əl edir, ora-bura tullanır, arabir bir-birlərilə qəflətən dalaşırdılar. Bütün bunlar mənə "küçə uşaqlarını” xatırladırdı. Həmin uşaqlarla mən – "yaxşı qız” ancaq öz xəyalımda, pəncərədən seyr edərək oynaya bilərdim.
Klounlar! Klounlar! Onlar küçə oğlanlarından daha maraqlı gəldilər mənə. Çünki gülməliydilər. Onlar "elə-belə” tullanıb-düşürdülər. Bunlarsa hər bir hərəkətləri, bir-birlərini itələməkləri, badalaq gəlməkləri ilə sirkə gələnlərdə gülüş doğururdular. Həm də bunların başına elə hey nəsə gəlirdi: gah şalvarları düşürdü, gah jiletləri partlayırdı, gah qolçaqları uzanırdı, gah şlyapaları uçurdu, gah qarınları, gah da yanları şişirdi. Altlarından stul qaçır. Durduqları yer aralanır!
Əvvəl-əvvəl gülümsədim, sonradansa güldüm. Daha sonra isə hamı kimi şaqqanaq çəkdim. Hamı gülürdü, Marinadan başqa.
Dəmir kimi bərkimiş ovuclarıyla üzümü tutaraq arenadan özünə sarı çəkdi. Sakit və acıqlı səslə dedi: "Qulaq as və yadında saxla: başqasının bədbəxtliyinə gülən hər bir kəs ya dəlidir, ya da əclaf. Çox vaxt isə elə hər ikinsindəndir. Kimsə tələyə düşürsə, bu gülməli deyil. Kimisə çirkaba bulaşdırırlarsa, bu gülməli deyil. Kiməsə badalaq gəlirlərsə bu gülməli deyil. İnsan şalvarını itirirsə, bu gülməli deyil. İnsanın üzünə şillə vururlarsa bu əclaflıqdır. Bu cür gülüş günahdır”.
Mən bunu həmin an əzbərlədim və ömürlük qulağımda sırğa etdim.
...Şəkil çəkməyə mən bütün uşaqlar kimi – karandaşa möhkəm basa-basa kağızın üstündə halqalar çəkməklə başladım. Çəkdiyim yumrular burulğana bənzəyirdi. Bir dəfə axır ki, Adəmə bənzər bir adam – ayaqları, əlləri, gövdəsi çöplər, başı isə nəsə yumru bir şey olan adam çəkdim. Heyrət içində başı iki göz və dişlərlə təchiz etdim. Barmaqlar və düymələr də əlavə edərək qışqırdım: "Marina! Marina! Tez olun, bura gəlin!” Marina həyəcan içində yan otaqdan qaçaraq gəldi: "Nə olub?” – "Baxın! Baxın! Mən adam şəkli çəkmişəm!”
Və masamın arxasında dayanıb tərif gözləyirdim.
Marina masanın üstünə əyildi. "Hanı insan? Budur insan?” – "Hə”. – "Yox, Aleçka! Bu cür insan olmur. Hələliksə bunun adı – eybəcərdir. Bax: onun neçə barmağı var? Bəs sənin? Görürsən, ayaqları isə kibrit çöpünə bənzəyir. Öz ayaqlarına da bax. Bəs dişləri? Utanmırsan? Hasara oxşayır. Baş da insandan böyük olmamalıdır. Bəs bu dairəciklər nədi?” – "Düymələr”, – üz-gözümü turşudaraq pıçıldadım. "Düymələr qarından böyükdür? Həm də ki, düymələr elə-belə geyimsiz var? Yox, Aleçka, pisdi. Sən hələ çox çəkib, çooox səy göstərməlisən. O vaxta qədərsə, heç nə alınmayacaq!”.
Bu, hələ çiçəklənməkdə olan qüruruma və özümə inamıma vurulan böyük zərbə idi. İndi müəllif təxəyüllü ilə bəzədilmiş əsl fiqurun əvəzində, Marinanın gözdən saldığı eybəcər, əyri-üyrü bir şey gördüm... Pərişanlığın özü kimi dərin bir ah çəkərək, çətinlikləri dəf etmək üçün karandaşdan yapışdım.
Marina heç nəyin yüngülləşmiş formasını sevmirdi. Tanışlardan kimsə mənə rəngləmə verəndə, onları götürür və deyirdi: "Özün çək, çəkdiyini rənglə. Rəngləyən, çəkilənin üzünü çəkən, kimdənsə köçürən özü-özünü aldadır və o heç vaxt heç, nə öyrənə bilməyəcək!”
Təsadüfən hərfləri tanıdığımı bildikdən sonra o, məni hecalara bölmədən sözləri tam şəkildə əvvəlcə ürəyimdə, sonra isə səsli oxumağı öyrətməyə başladı. Barmaqlarımın arasına qoyduğu qələm heç vaxt əyri-üyrü xətlər, yumrular çəkmir, iki sözün arasında aralıq buraxmırdı. Düz xətt üzrə mexaniki gözəl xətlə hərflərdən söz, sözlərdən frazeoloji birləşmələri özüm qururdum.
Bu minvalla mən nə etdiyimi və necə etdiyimi həmişə düşünürdüm. Marinanın passiv dərsləri bir dəfəlik uzaqlaşaraq, yaradıcılıqla əvəz olundu. Yorucu misalların əvəzinə elə birdəfəlik cümlələr, ifadələr, inşalar yazılırdı; adətən, üzsüz olan müəllim dəftərçələri gündəliyə çevrilirdi; qrammatika minimumuna qədər enərək, yüngül qaydalardan ibarət oldu. Əzbərləmək qabiliyyətinin yerinə yaddaşın özü, birinci növbədə göz yaddaşı, bir çox uşaqların qabil olduğu və erkən itirdiyi müşahidəçilik qabiliyyəti inkişaf etdi...
Marina pedaqoji qabiliyyətindən istifadə edərək, dörd yaşıma qədər məni artıq oxumağı, beş yaşına qədər yazmağı, altı-yeddi yaşlarına qədərsə bir az qrammatik qaydalara əməl edərək gündəlik yazmağı öyrətdi.
Mənim yazı yazmaq öyrənməyimlə İnqilab eyni vaxta düşdüyünə görə, yarım əsr üstündən keçəndən sonra ola bilər ki, onlar nəsə bir maraq yaradar; onlardan bəziləri, heç bir dəyişiklik olmadan, bəzi lazımi hallarda qısaldılmış qeydlərdir.
MƏNİM ANAM
Mənim anam çox qəribədir.
Mənim anam heç də bütün analar kimi deyil. Başqa analar öz uşaqlarına və ümumiyyətlə başqa uşaqlara baxırlar. Marina isə balaca uşaqları sevmir.
Açıq-qəhvəyi saçları yan tərəflərdən burulurlar.
Gözləri yaşıl, burnunun üstü azca donqar, dodaqları isə çəhrayıdır. Onun çox xoşuma gələn qəribə boy-buxunu və əlləri var.
Ən sevdiyi gün – Müjdə günüdür. O, cəlddir, üzü kədərlidir, şeir və musiqini sevir. O, özü də şeir yazır. O səbirlidir və hər zaman son həddə qədər səbir edəndir. O, həm hirslənir, həm də sevir. O, həmişə harasa tələsir. Onun böyük ürəyi var. İncə səsi, iti yerişi var. Marina elə hey nəsə iş görürdü. Marina gecələr mütaliə edir. Demək olar ki gözləri heç vaxt gülmür. Onu çoxlu suallarla dəng edəndə əsəbiləşir. Bunu heç sevmir.
Bəzən o ortalıqda havalı yuxulu kimi gəzir, birdən qəflətən ayılır, danışmağa başlayır. Və sonra harasa yenə də dalıb gedir.
Rus dilindən tərcümə edən: Xanım AYDIN
banner

Oxşar Xəbərlər