MƏNİM ANAM - MARİNA SVETAYEVA
AİLƏSİ
Marina
İvanovna Svetayeva sanki tənhalar ittifaqı olan bir ailədə doğulmuşdu. Atası
İvan Vladimiroviç Svetayev dahi və qərəzsiz, zəhmətkeş və maarifçi, indi
dünyanın dünyəvi mədəniyyət mərkəzi sayılan, inqilabaqədərki Rusiyada ilk
Dövlət Təsviri İncəsənət muzeyini yaradıcısı olub. Onun çox sevdiyi,
gözəl-göyçək xanımı Varvara Dmitriyevna İlovayskaya erkən - ərinə oğul hədiyə
edərək dünyasını dəyişmişdi. İvan Vladimiroviç ikinci dəfə nikaha gənc Mariya
Aleksandrovna Meynlə girdi. Onun qarşısında - İvan Vladimiroviçin böyük qızı
Valeriya və kiçik oğlu Andreyə - anasını əvəz etmək vəzifəsi dururdu. Qəlbində
mərhum yoldaşına sevgisini dəfn etmədən, onun Mariya Aleksandrovlayla həm
zahiri oxşarlığına, həm də daxili zənginliyi, fədakarlığı, ciddiliyinə vurularaq
evlənmişdi.
Lakin
Mariya Aleksandrovna isə kimisə əvəz etməyi bacarmaq üçün həddindən artıq
özüylə burnu, gözəl dodaqları) yalnız xarakterlərində olan fərqi hiss
elətdirirdi: ikinci xanımın birinci xanım kimi nəcibliyi, zərifliyi, incəliyi
yox idi. Bu cür xanıma xas keyfiyyətlər, Mariya Aleksandrovna kimi kişi
şəxsiyyətli, möhkəm xarakterli qadınlarda az-az rast gəlinir. Üstəlik o, anasız
böyüyüb, boya-başa çatmışdı. Onu tərbiyə edən böyük ürəyə sahib isveçrəli mürəbbiyəsi
elə də ağıllı xanım deyildi. Qızcığazın beyninə ancaq rəngsiz, çalarsız
"ciddi qaydalar" doldura bilmişdi. Qalan hər nə vardısa Mariya
Aleksandrovna özü özünə təlqin etmişdi.
İvan Vlamiroviçə ərə gələrkən
o, başqasını sevirdi. Sevdiyi adamla nikahı mümkünsüz olduğundan, bütün çətinliklərə son qoymaq, sonsuz hörmət etdiyi
insana və onun yetim qalmış iki uşağına gündəlik xidmət etməklə həyatını məqsədli
yaşamaq, mənalandırmaq üçün ailə qurmuşdu.
Evdə, Varvara Dmitriyevnanın hələ yoxluğundan
soyumamış cehizlərini gənc evdar xanım özünə uyğun rahatlıqda, qulluqçunun,
birinci xanımın qohumlarının və ən başlıcası doqquzyaşlı ögey qızının
fikirlərini nəzərə almadan yerbəyer etmişdi. Bu sahmanı öz ağlına, daxili
səsinə görə yaratmışdı. Çünki bunun üçün heç bir təcrübəsi yox idi.
Valeriya, Mariya Aleksandrovnanı elə uşaq
yaşlarından həmişəlik sevmədi. Bəlkə də onda bəzi şeyləri dərk etdisə də,
qəlbində onu qəbul etmədi və heç vaxt bağışlamadı: ən başlıcası təbiətin özünün
onun öz daxili təbiətinə, insani mahiyyətinə yad olması; üsyan və
mütəşəkkilliyin, mübtəlalıq və təmkinin, istibdad və azadlıqsevərliyin
qeyri-adi birliyi, bu cür özünə, ətrafındakılara
qarşı tələbkarlıq, Varvara Dmirtiyevna sağlığında olan sevginin tam əksi olan
asketizm ruhunun analığın evə yükləməsini bağışlaya bilməmişdi. Bütün bunlar o
zamanlar qəbul edilmiş çərçivələrin kənarında idi. Bəlkə də Valeriya, anası
Varvara Dmitriyevnanın bülbül kimi oxumaq istedadına əvəz kimi, dahi pianoçu
Marina Aleksandrovnaya verilmiş istedadın bu cür qüdrətini qəbul edə bilməmişdi.
Xarakterlərinin uyğunsuzluğu axır o həddə çatdırdı
ki, Valeriyanı babası tarixçi İlovayskinin başçılığı altında "ailə şurası”nın
məsləhəti ilə Yekaterina "nəcib qızlar” institutuna yerləşdirildi. Orada onun
çoxlu dostları oldu. Andrey isə evdə tərbiyə alırdı. Mariya Aleksandrovna ilə
münasibəti yaxşı olsa da, aralarında cani-dildən yaxınlıq heç vaxt yaranmadı.
Onun bu cür doğmalığa ehtiyacı yox idi. Heç Mariya Aleksnadrovna da buna meylli
deyildi.
Ailənin sevimlisi, yaraşıqlı, istedadlı,
müəyyən qədər ünsiyyətcil olan Andrey, bütün həyatı boyu bir azca özünəqapalı yaşadı.
Ömrünün sonuna qədər nə insanlara, nə həyata açıla bilmiş, nə də ki, bütün
bacarıqları və istedadı ilə özünü göstərə bilmişdi.
İvan Vladimiroviçin ikinci nikahından dünyaya gəlmiş iki qızından valideynlərinə daha çox ikinci
qız – Anastasiya yaxın idi; uşaq yaşlarında o, sadə, üzüyola, Marinadan
mehriban idi. Kiçikliyi və müdafiəsizliyinə görə anasına daha çox yaxın olan və
daxilən onunla birgə rahatlıq tapan qız idi. Asyanı ancaq sevmək olardı. Böyük
qızı Marinada isə, Mariya Aleksandrovna elə erkən yaşarlındaca özünü – öz
romantizmini, öz çatışmazlıqlarını – istedadın işartılarını, özünün və üstəlik
Marinanın zirvələrini və uçurumlarını görürdü. Görürdü və bu kələ-kötürlükləri
hamarlamağa çalışırdı. Əlbəttə ki, bu ən gözəl səviyyədə ana sevgisinin özü
idi. Lakin bu mübarizə həm də onun özündə artıq oturuşmuş, uşaqda isə hələ ki
tam özünü tapmamış nələrləsə – gələcəklə apardığı çox ümidsiz bir mübarizə idi.
Bu mübarizə məhz gələcək naminə idi... Marinayla mübarizə aparmaqla, o həm də
Marina üçün mübarizə aparırdı. Və qəlbinin ən gizlin bir guşəsində qələbə çala
bilmədiyi üçün, hətta sevinirdi də!
Marina
Aleksandrovnanın qızlarının uşaq çağlarında bir-birləri ilə yola getməməsinin,
sonralar, artıq yeniyətməlik dövrlərində yaxınlaşmalarının bir çox səbəbləri
vardı: bu bir tərəfdən Marinanın Asyaya duyduğu uşaq qısqanclığından doğurdu.
Çünki anaları Asyaya daha çox sevgi və qayğı göstərirdi. Həm də Marina özündən
böyüklərlə ünsiyyətdə olmağı sevirdi. Öz ağlı, dərrakəsi ilə onlardan heç də
dala qalmır və kamilliyini daha da artırırdı. Onun həm özü
səviyyəsindəkilərdən, həm də özündən güclülərdən üstün olmaq iddiası vardı.
Amma heç vaxt özündən zəiflərə gücünü göstərməzdi. Və nəhayətdə onun kimi
inkişaf etmiş qıza, uşaq kimi müstəqil olmayan Asya çox maraqsız idi. Ancaq öz
daxilindəki "məni" üstələyəndən sonra, aralarındakı iki illik fərqi
dəf edərək artıq yeniyetməlik və gənclik illərindən başlayaraq Asya Marinanın
dostu ola bildi. Analarının erkən vəfatı da yetim qalmış qızları bir-birinə
daha da yaxınlaşdırdı.
Ömürlərinin
bahar çağında bacıların müəyyən oxşarlıqları vardı – zahiri görünüşləri və
xarakterləri. Əsas fərqləri isə bu oldu ki, Marina hərtərəfli olmasıyla erkən
yaşlarından və həmişəlik istedadının yeganə və dərin axarına düşdü. Asiyanın
istedadı və məqsədləri bir çox şaxələrə ayrıldı. Və onun daxili yanğısı bir çox
səbəblərdən yatırdı. Sonralarsa bacıların həyat yolları tamamilə ayrıldı.
Atasına
əbədi sevgiylə bağlı olan Valeriya, onun kiçik qızları, ögey bacılarına qarşı
eyni cür münasibətlə – dostcasına, mehribancasına davranırdı. İnstitut
tətilləri zamanı və oranı bitirdikdən sonra evə gələndə hər ikisini əzizləyir,
sanki Mariya Aleksandrovnanın tələbkarlığını, ciddiliyi "neytrallaşdırmağa"
çalışırdı. Onun da, qardaşı Andreyin də analıqlarından asılılıqları yox idi.
Lakin Valeriyanın münasibətinə qarşı Asya səmimi və ona xüsusi bir bağlılıqla
cavab verirdi. Marinasa bunda bir hiylə, fırıldaq duymuşdu: Valeriyanın
əzizləmələrini rədd etmədən, gizli himayəsindən istifadə edərək, sanki anasına
– onun qoyduğu qaydalara və həm də özü-özünə xəyanət edirdi. O, heç cürə konfet
və Balerina kitabxanasından kitabların qiraətinə yox deyə bilmirdi.
Marina üçün
böyük bacının mehribanlığı sadəcə bir hiyləgərlik idi. Bu, Valeriyanın
analığına qarşı silahı idi, anasının qızlarına təsirini zəiflədirdi. Marina
sədaqət və xəyanət, tamah və borc arasındakı dərin uçurumu anlayınca, Valeriya
ilə münasibətləri pozulmağa başladı. Onun bacısına qısamüddətli və görünür, heç
də dərin olmayan sevgisi tezliklə qərəzli ədavətə, daha sonralarsa düşmənliyə
çevrildi.
(Valeriya çox məntiqli bir xanım idi. Və
gənclik illərində Marinayla ayrılandan sonra, bir də heç vaxt onunla görüşmək
niyyətinə düşmədi. Yaradıcılığıylasa ətrafdakılar onun haqda danışandan sonra,
ölümünə lap az vaxt qalmış maraqlandı. Marina isə hələ bir neçə onilliklər də
yaşadı. Asya, Andrey və onun ailəsiylə müəyyən distansiya saxlamaqla ünsiyyətdə
idi).
İvan Andreyeviç bütün uşaqlarını eyni məhəbbətlə
sevirdi. Hamısı onun üçün dəyərli idi. O, ailənin xoşbəxtliyi uğrunda əlindən
gələn hər bir şeyi etsə də, mübahisələr onu kədərləndirirdi. Mariya
Aleksandrovna ilə münasibətləri qarşılıqlı hörmət və xeyirxahlıq üzərində
qurulmuşdu. Mariya Aleksandrovna ərinin muzey işlərində köməkçisi, həyatında
çox zəhmətlər sayəsində çatdığı məqsədinə olan bağlılığını və bu səbəbdən də ev
işlərindən uzaq qalmağını anlayışla qarşılayırdı. Musiqiyə yabançı qalan İvan
Vladimoviçsə qadınının musiqiyə olan faciəvi bağlılığını başa düşürdü. Çünki o
dövrün yazılmamış qanunlarına görə, necə istedada malik olmasından asılı
olmayaq, pianoçu qadın öz otağının divarları arasında yaşamağa məcbur idi.
Fortepiano musiqisinin çoxlu sayda insanlar üçün ifa olunduğu konsert zallarında,
qadın yalnız dinləyici qismində iştirak edə bilərdi. Dərin və güclü istedadlı
Mariya Aleksandrovna bu istedadda qapalı, susqun qalmağa və ancaq özü üçün ifa
etməyə məhkum idi.
Mariya Aleksandrovna övladlarını dar
dünyagörüşlü böyütmürdü: onların gözünü insana hər zaman sadiq olan əbədi
təbiət möcüzələrinə açdı, uşaqlıq sevincləri, ailə bayramlarının sehriylə, yeni
il yolkaları ilə sevindirir, dünyanın ən yaxşı kitablarını hədiyyə edirdi.
Dünyasını dəyişəndə qızlarının böyüməsini görə bilmədiyi üçün təəssüflənirdi.
Lakin son nəfəsində dediyi sözlər bu olub: "Mənim bircə musiqiyə və günəşə
heyfim gəlir".
ONUN ƏRİ. ONUN AİLƏSİ
Marinayla eyni gündə, lakin bir il sonra – 26 sentyabr 1893-cü
ildə həyat yoldaşı Sergey Yakovleviç Efron dünyaya göz açmışdı. O, doqquz
uşaqlı ailədə altıncı övlad idi.
Anası Yelezaveta Petrovna
Durnova (1855-1910) qədim zadəgan ailəsindən, erkən yaşlarında istefaya çıxmış
zabit, I Nikolaya yaxın adamlardan birinin yeganə qızı idi. O və gələcək əri –
Moskva Texniki Məktəbinin dinləyicisi olan Yakov Konstantinoviç Efron
(1854-1909) "Torpaq və İradə" partiyasının üzvləri idilər. 1879-cu
ildə "Qara bölüşdürmə" qrupuna qoşuldular. Onlar Petrovsk-Razumovsk
toplantısında tanış olmuşdular. Zadəgan cəmiyyətindən gizlin gəlmiş qarasaçlı,
yaraşıqlı, gözəl qız, Yakov Konstantinoviçə "başqa planetdən gələn
məxluq" təəssüratı yaratdı. Lakin sən demə onların "İnqilab"
adlı yeganə planeti varmış.
Yelezaveta Petrovnanın,
dövrünün inqilabi-demokratik hərəkatında vacib rol oynayan siyasi baxışları,
P.A.Kropotkinin təsiri altında yaranmışdı. Onun sayəsində hələ gənc yaşlarında
I Beynəlxalqın üzvü olmuş və öz həyat yolunu təyin etmişdir. Kropotkin şagirdi
ilə qürur duyur, həyatındakı hadisələrdə yaxından iştirak edirdi. Aralarındakı
dostluq bağlarını ancaq ölüm qıra bilmişdi.
Yakov Konstantinoviç və
Yelezaveta Petrovna təşkilatın onlara tapşırdığı bütün ən təhlükəli və müşkül
tapşırıqları yerinə yetirirdilər. Yakov Konstantinoviçə iki yoldaşı ilə
birlikdə "Torpaq və İradə" İnqilabi komitəsinin provakator
Reynşteynçün verdiyi hökmü yerinə yetirmək tapşırılmışdı. O, 26 fevral 1879-cu
ildə edam olunmuşdu. Polis günahkarları heç cürə müəyyənləşdirə bilməmişdi.
1880-cı ilin iyulunda Yelezaveta Petrovna Moskvadan
Peterburqa qeyri-leqal ədəbiyyatın və gizli mətbəə üçün dəzgahın daşınması
zamanı həbs olunaraq, Peropavlovsk qalasında saxlanılmışdır. Heç nədən xəbərsiz
olan ata üçün qızının həbsi valideyn hisslərinə və monarxiyal inamına vurulan
dəhşətli zərbə oldu. Geniş əlaqələrinin köməkliyi ilə qızını zaminə buraxdıra
bildi. O, xaricə qaçdı. Yakov Konstantinoviç onun dalınca getdi. Onlar oradaca
nikah oxutdurub, birlikdə uzun və xoşbəxt yeddi il yaşadılar. İlk övladları
Anna, Pyotr və Yelezaveta mühacirətdə doğuldular.
Rusiyaya geri dönəndən sonra
Efronovun həyatı ağır keçdi: xalq hərəkatı darmadağın edilmiş, dostları
həbsxanalara, yad vilayətlərə sürgünə səpələnmişdi. Polisin nəzarəti altında
Yakov Konstantinoviçin ancaq sığorta agenti vəzifəsində işləməyə haqqı vardı.
İşi maraqsız və perspektivsiz idi. Maaşının azlığı isə ailə saxlamağa –
yedizdirmək, geyindirmək, oxutdurmaq, dava-dərmana güclə yetirdi. Yelezaveta
Petrovnanın yaşlı valideynləri ayrı yaşayırdı. Və onların bu cür ehtiyac içində
ömür sürməklərindən bixəbər idilər. Heç qızları da onlardan yardım istəmirdi.
Bütün gündəlik məişət
çətinliklərinə, bütün ağır faciələrinə (üç kiçik övladları – Alyoşa və Tanya
meningitdən, hamının sevimlisi, yeddi yaşlı Qleb anadangəlmə ürək qüsurundan
dünyasını dəyişmişdi) baxmayaraq, Efronovlar ailəsində böyüklər və kiçiklər
arasında qeyri-adi harmoniya vardı. Ailədə məcburiyyətə, qışqır-baxıra,
cəzalandırmalara yer yox idi. Hər kəs, hətta ən kiçik nümayəndə belə azad
böyüyür və inkişaf edirdi. Onlar ancaq intizama – vicdan və sevgiyə tabe olaraq
yaşayırdılar.
Bu ailədə hər kəs çox nadir
bir qabiliyyətə – bir-birlərini qarşılıqlı və layiqincə sevmək qabiliyyətinə
malik idilər. Aralarındakı münasibətlərdən valideyn və övladlarda fədakarlıq,
təmənnasız səxavət, etinalı nəzakət, birlikdə görüləcək hər bir işə qarşı
canıyananlıq, məsuliyyətl hissi yaranmışdı. Bu keyfiyyət və qabiliyyətlər
mənəvi borc deyildi. Hamı – böyüklü-kiçikli
temperamentli, ehtiraslı və buna görə da şövqlü insanlar idilər. Sevməyi
bacardıqları üçün nifrət etməyi də bacarırdılar... Lakin özlərinə hakim də ola
bilirdilər.
90-cı illərin sonlarında
Yelezaveta Petrovna yenidən inqilabi fəaliyyətə qayıdır. Onunla bu yolda birgə
böyük övladları da addımladı. Yakov Konstantinoviç həminki vəzifəsində, həminki
sığorta şirkətində işinə davam edərək "inqilabçı yuvasına" arxa-dayaq
olmağa davam edirdi. Tez-tez dəyişdikləri kirayə evlərində valideynlərinin
köhnə yoldaşları da, gənc dostlar da – kursistkalar (inqilabdan qabaq Rusiyada
ali qız məktəbi tələbələri), tələbələr, gimnaziyada təhsil alanlar toplaşırdılar.
Bıkovdakı bağ evində bəyannamələr dərc edir, partlayıcılar hazırlayır, silah
gizlədirdilər.
Həmin illərin və sonrakı dövrlərin
fotolarında Yelezaveta Petrovnanın cəsarətli və zərif obrazı – bəyaz saçlı,
yorğun, lakin əyilməz bir qadın, dərinliyə və dərinlikdən boylanan gözləri əks
olunub. Dərisinə erkən düşən qırışlar dodaqlarının kənarından axaraq, ensiz
alnında cızıqlar əmələ gətirirdi. Sadə geyimi arıq cismi üçün həddindən artıq
geniş idi. Yanında dayanan əridir. Onun açıq, iri sifəti, kiçik ağzı var. Aydın
və parlaq gözləri, azca yuxarı dartılmış burnu var. Və onun da saçlarında erkən
düşən bəyazlar, qırışlar, cizgilərdə
həminki dözüm möhürü var. Və bu bənizdə də zərrə qədər olsa itaətkarlıq yoxdur.
Onlar övladlarının
əhatəsindədirlər: sonralar əmək dərnəklərinin rəhbəri olacaq və Baumanın həyat
yoldaşı ilə barrikadalar quracaq Anna; hökumət əleyhinə işlərinə və
məhbusxanadan qaçmaq cəhdlərinə görə mühacirətdə olan və yalnız Birinci Dünya
Müharibəsi ərəfəsində ölmək üçün vətənə dönməsinə icazə verilən Pyotr; anasının
rəfiqəsi – Vera Zasuliçin şərəfinə adlandırılan, həyata dustaqxanalardan qədəm
qoyan, hələlik ki hörüklü qızcığaz Vera; Böyüklərin dayağı və köməkçisi,
kiçiklərin tərbiyəçisi Yelezaveta (sonralar Marina İvanovna Svetayeva onu
"ailənin günəşi" adlanadıracaq); İnqilaba ən çətin, dolama-dolama
yolla gələn və həyatını bu yolları hamarlamağa sərf edən Seryoja; Yeniyetmə
çağlarında vəfat edən və ardınca anasını aparan Konstantin...
Yelezaveta Petrovnanın və
silahdaş-övladlarının siyasi aktivliyi ən yüksək həddinə 1905-ci il inqilabında
yüksəldi. Ardınca ailənin üzərinə çökən siyasi repressiyalar, onun ümumi
taleyini başqa-başqa insanların başqa-başqa taleyinə parçaladı. Qızğın
axtarışlar, həbslər, istintaq və məhbəslər, qaçışlardan hər biri üçün dəhşətli
həyəcan keçirən Yakov Konstantinoviç, katorqa təhlükəsi ilə üzbəüz dayanan
Yelezaveta Petrovnanı Butırokdan xilas edir. Dostlarının köməyi ilə zamin durub, xəstə və incidilmiş həyat
yoldaşını xaricə göndərir. Və o heç vaxt vətənə qayıda bilmir. Mühacirətdə
olarkən ərindən sonra çox az yaşadı. Ürəyinin son arxa-dayağını – kiçik oğlunu
itirəndən sonra cəmi bir gün sonra vəfat etdi.
Birinci rus inqilabi dövründə Seryojanın 12 yaşı
tamam olmuşdu; hadisələrin ancaq kənardan sədasını eşidən Seryoja, böyüklərə
heç bir yardımının dəymədiyini anlayaraq inqilabda bilavasitə iştirak edə
bilmədiyinə görə əzab çəkirdi. Böyüklər onu "uşaqlığa"
uzaqlaşdırmışdılar. O uşaqlıq ki artıq yox idi, o uşaqlıq ki ailəni bürüyən
ağır sınaqlar içində artıq çoxdan bitmişdi. Seryoja isə elə tez böyüməyə can
atırdı. Qəhrəmanlıq göstərmək həvəsi onu bürüyürdü. Və bu qaynar hissi adi
gimnaziyada adi təhsil almaqla söndürə bilmirdi. Həm də ki, təhsil və
Seryojanın varlığı Yelezaveta Petrovanın gedişi ilə öz ritm və sabitliyini itirmişdi.
Beşikdən doğma evinin sahmanına uyğunlaşmadan, müxtəlif təhlükəli hallara sinə
gərərək gah bu, gah da başqa damın altında yaşamaq məcburiyyətində qalırdılar.
Ancaq cəmi bir yayı oğlan ailəsinin digər üzvləri ilə birgə anasının yanında
İsveçrədə – ona gənclik illərini və ilk mühacirəti xatırladan yerlərdə
keçirmişdi.
Yeniyetməlik çağlarında Seryoja vərəm
xəstəliyinə yoluxdu. Xəstəlik və anasından ötrü çəkdiyi xiffət qəlbini
dağlayırdı. Anasının ölümünü ondan xeyli vaxt gözlətməli oldular. Xəbəri
eşitcək susqunluğa qərq oldu. Kədər sözdən və göz yaşlarından daha böyük idi.
Yemiyetməlik və gənclik
yaşlarında o, daxilən dərin qarışıq və dərin tənha olsa da, nisbətən
ünsiyyətcil idi.
Bu tənhalığı ancaq Marina dağıda bildi.
Onun on
səkkiz, qızınsa on yeddi yaşı olanda – 5 may 1911-ci ildə sahildə
görüşmüşdülər. Qız kiçik daşlar toplayırdı. Gənc, yaraşıqlı, iri gözləri olan
oğlan ona yardım etməyə başladı. Həmin o gözlərə baxaraq Marina ürəyində tutdu
ki, əgər daşların arasında serdolik daşı tapıb ona hədiyyə
etsə, mütləq həmin oğlana ərə gedəcək! Əlbəttə ki, Seryoja sedoliki o dəqiqə tapdı,
lakin bozumtul gözlərini onun yaşıl gözlərindən çəkə bilmirdi. Çəhrayı,
içəridən parlaq, iri daşı qızın ovucuna qoydu. Mariyanın ömrünün sonuna qədər
qoruyub-saxladığı həmin daş, indi də salamatdır.
Seryoja və Marina 1912-ci ilin
yanvarında nikaha girdilər. Onların ilk görüşü və Birinci Dünya Müharibəsinin
başlanması arasındakı dövr, onların həyatındakı yeganə sakit dövr idi.
1914-cü il ildə Seryoja – Moskva
Universitetinin 1-ci kurs tələbəsi sanitar qatarında feldşer
kimi müharibəyə yollandı. O hey müharibəyə can atsa da, tibbi komissiya
ona icazə verməmək üçün sıravi xidmətə yararsızlığına görə səhhəti ilə bağlı
müxtəlif səbəblər tapırdı. Və nəhayət o, yunker məktəbinə qəbul olundu. Bu da
onun sonrakı həyatına bədbəxtliklər gətirdi. Əhatəsində olduğu zabitlərin
təsiri altında vətəndaş müharibəsinin əvvəllərində onu ağ qvardiyaçılara
qoşdular.
Yoldaşılıq ideyasının, anda
sadiqliyin yanlış başa düşülməsi, "ağ hərəkatın" artıq tənəzzülə uğramasının labüdlüyü hissi, onu
dünyanın ən kədərli, səhv və əzablı yollarıyla Gelibolu və Konstantipoldan
keçərək, Çexiya və Fransaya – canlı xəyalatlar kolonuna, vətəndaşlığı, bu günü,
gələcəyi olmayan, çiyinlərində ancaq keçmişin inanılmaz ağır yükünü daşıyan
insanların yanına aparır.
Vətəndaş müharibəsi illərində valideynlərim
arasındakı əlaqə demək olar ki tamamilə kəsildi. Ancaq yalançı, əsassız
şayiələr çatırdı, demək olar ki məktublar yox idi – onlarda yazılan suallar heç
vaxt cavablarla üst-üstə düşmürdü. Əgər bunlar olmasaydı, kim bilir bu iki
nəfərin taleyi necə olacaqdı?! Hələliksə müəmmanın bu tərəfində Marina "ağ
hərəkatı” vəsf edir, yoldaşı isə o biri tərəfdən hər gün qarış-qarış,
addım-addım onu pisləyirdi.
Sergey Yakovleviçin ağ qvardiyanın tör-töküntüsü
ilə Türkiyədə olduğundan xəbər tutan Marina, xaricə gedən Erenburqa onu
axtarıb-tapmağı tapşırır. Erenburq Sergeyi tapanda o, artıq Çexiyaya köçüb,
Praqa Universitetinə daxil olmuşdu. Və Marina qərar verdi ki, ərinin yanına
getsin.
Anamla ora gəldikdən sonra valideynlərim
arasında gedən bir söhbəti xatırlayıram:
"... Marinoçka bu heç də
tam belə deyildi", – dedi atam, əzablar içində "Qu quşu
qatarı"ndan bir neçə şeir dinlədi. "Nə olmuşdu?" – "Xalqın
dəstəkləmədiyi, lakin bizim zənnimizcə xalq üçün apardığımız qardaş qırğını.
Biz xalqı tanımırdıq, anlamırdıq. "Biz" yox, içimizdən ən yaxşıları.
Qalanları isə ancaq bolşeviklərin alıb xalqa verdiklərini onlardan geri almaq
üçün döyüşənlər idi. "İnam, çar və vətən" uğrunda döyüşlər gedirdi.
Elə onların nəticəsində güllələnmələr, edamlar və oğurluqlar olurdu".
"Bəs qəhrəmanlar da vardımı?" – "Vardı. Lakin xalq onları
qəhrəman kimi qəbul etmir. Bəlkə də nə vaxtsa qurban kimi qəbul edər..."
"Bəs siz necə, siz Seryojenka..." –
"Bax bu cür: müharibə illərinin vağzalını təsəvvürünüzə gətirin –
əsgərlərlə, yükdaşıyanlarla, qadınlarla, uşaqlarla dolu böyük bir stansiya.
Hamı bir-birini itələyərək, dartaraq vaqonlara minməyə çalışır... məni də
dartıb vaqona salırlar, üçüncü zəng, qatar tərpənir – bir anlıq rahatlıq, –
şükürlər olsun sənə Allahım! Və birdən dəhşətli bir qorxu içində qatarda bir
çoxlarıyla necə qorxunc yerə düşdüyünü anlayırsan. Və anlayırsan ki, bu qatarın
geriyə dönüşü yoxdur, relslər dağılıb. Geriyə, əziz marinoçkam, ancaq piyada
bütün ömür boyu şpalların üstüylə qayıtmaq mümkündür..."
Bu söhbətdən sonra Marinanın "Relslər üstündəki şəfəq"i yazıldı.
Atamın ömrünün qalan hissəsi şpalların üstüylə
saysız-hesabsız çətinliklərdən, təhlükələrdən addımlayaraq Rusiyaya geri
dönməkdən ibarət idi. O, vətənə oğulluğu ilə yox, oğlu ilə qayıtdı.
Rus dilindən tərcümə edən: Xanım AYDIN