• cümə, 29 Mart, 19:00
  • Baku Bakı 14°C

İosif Brodski: “Bəzi mətnlərim tərcüməçilərin zəhərli qanı ilə korlanıb”

25.04.16 10:44 2812
İosif Brodski: “Bəzi mətnlərim tərcüməçilərin zəhərli qanı ilə korlanıb”
İosif Brodskidən 1979-cu ilin dekabrında, “Greenwich Village”də yerləşən evində müsahibə alınıb. Üzünü belə təmizləməmişdi, ürkək və gərgin görünürdü. “Çıxışın bir hissəsi” (“A part of speech”) kitabı üçün lazım olan materialları dəqiqləşdirir, deyirdi ki, müəllifə verilə biləcək bütün mümkün məqbul təhvil tarixlərini ötürüb. Qonaq otağının döşəməsi darmadağın halda səpələnmiş kağızlarla dolu idi. Müsahibə üçün daha uyğun bir zamanında görüşülməsi təklif edilsə də, Brodski bunu eşitməzdən gəldi.
Evinin bütün divarları və bir zamanlar boş olmuş hissələri tamamilə kitabların, və şəkillərin kölgəsində qalıb. Brodskinin gənc dostları – Auden, Spender, Oktavia Pas və digərləri ilə çoxlu şəkilləri asılıb. Buxarının yanında çərçivələnmiş iki böyük şəkil var – biri Anna Axmatovanın, digəri isə Brodskinin Rusiyada qalmış oğlu ilə olan şəkli.
Brodski tələsik iki fincan tünd qəhvə dəmlədi. Buxarının yanında yerləşdirilmiş stolda əyləşdi və növbəti üç saat ərzində bu sadə duruşda qaldı – başı bir qədər yana əyilmiş, ayaqları üst-üstə aşırılmış, sağ əli isə ya siqaret tuturdu, ya da sinəsində dincəlirdi. Ocaq siqaret kötükləri ilə zibillənmişdi. Çəkməkdən yorulduqca siqareti həmin istiqamətə tolazlayırdı.
İlk suala verdiyi cavabdeh heç cür məmnun qala bilmədi, dəfələrlə “Gəl, yenidən başlayaq” dedi. Amma hər dəfə də cəmi beş dəqiqə sonra otaqda səsyazan və müxbir olduğunu unudur, sürətlə və böyük entuziazm ilə danışmağa keçirdi.
Nadejda Mandelstamın təsvir etdiyi kimi Brodski burnunda danışır və səsi olduqca güclü əks-səda doğurur.
Fasilə zamanı Brodski müxbirdən hansı növ pivə xoşladığını soruşdu və həyətin küncündəki ehtiyat fonduna getdi. Geri qayıdarkən qonşularından biri ilə qarşılaşdı: “Necəsən, İosif? Deyəsən, arıqlamısan?”. Brodski cavabında: “Bilmirəm. Amma saçlarımın tökülməsi dəqiqdir”. Daha sonra isə əlavə etdi: “Elə ağlımın itməsi”.
Müsahibə bitəndə Brodski olduqca rahatlamış görünürdü, sanki dörd saat bundan əvvəl qapını açan o adam deyildi. Söhbəti bitirməyə çox həvəssiz yanaşırdı. Lakin yerə səpələnmiş kağızlar anidən diqqətini cəlb etdi: “Çox təəssüf ki, bunu mən etmişəm”. Müxbiri qapıdan sevimli şüarı ilə yola saldı: “Öpürəm”.
-Nadejda Mandelstamın “Tərkedilmiş ümid” (“Hope abondoned”) kitabından bir sitatla başlamaq istərdim. Sizin haqqınızda deyir: “O... diqqətəlayiq adamdır, amma qorxuram ki, olduqca bərbad bir sona doğru irəliləyəcək”.
-Hansısa yolla mən pis sona gəlmişəm. Rus ədəbiyyatı nöqteyi-nəzərindən, Rusiyada dərc olunmaq baxımından. Düzdür, məncə, bunu deyərkən o tamamilə başqa bir şeyi – hardasa, fiziki zədələnməni – nəzərdə tutub. İndiyədək öz ana dilində çap oluna bilməmək yazıçı üçün acı sonluq kimi bir şeydir.
-Sizinlə bağlı Axmatovanın hansısa proqnozları var idi?
-Ola bilsin ki, var idi, amma zənnimcə, o proqnozlar daha nikbin idi, elə ona görə də heç birini xatırlamıram. Çünki insan daha çox pis olanları xatırlayır – istər-istəməz onlara diqqət yetirirsən, çünki üzərində onların izi daha çoxdur. Digər tərəfdən isə yaxşı şeylərin nəsə ilahi bir müdaxilə ilə meydana gəldiyinə inam var. Odur ki, ilahi müdaxilənin ixtiyarına qalmış şeylər adamı narahat etmir, çünki ya olacaq, ya da olmayacaq. Bu şeylər sənin idarəçiliyindən kənardadır. İnsanın öz ixtiyarında olan isə pisin mümkün ehtimallarının qarşısını almaqdır.
-Sankt-Peterburq haqqında yazdığınız əsərdə “zamanın qısa forması” olan sudan danışırsınız.
-Bəli, bu zamanın başqa bir formasıdır. Bu arada qeyd edim ki, həmin şeir mənim kimi mükəmməliyə can atan birinin ən çox səhv etdiyi əsərdir. İngilis dili ilə eşq yaşamağa başladığım zamanlar idi.
-Öz şəxsi tərcüməçiniz kimi özünüz haqqında nə düşünürsünüz? Həqiqətən, tərcümə edirsiniz, yoxsa tamamilə yenidən yazırsınız?
-Yox, əslinə qalsa, yenidən yazmıram. Sadəcə bəzi konkret tərcümələri yenidən edirəm, çünki bəzi mətnlərim tərcüməçilərin zəhərli qanı ilə korlanıb. Zəif nöqtələrini gördüyüm hər şey üzərində yenidən işləyirəm. Onsuz da, öz yazdığın köhnə şeirlərə baxmaq insanı dəli edir. Hələ onları tərcümə etmək daha da korlayır beyni. Ona görə də buna başlamamışdan əvvəl dərin ruhi-psixi sakitliyi bərpa etmək lazımdır.
-Kimsə sizi ingilis dilinə tərcümə edəndə çoxmu həssaslıq göstərirsiniz?
-Tərcüməçilərlə ən böyük qarşıdurmamız dəqiqlik üzərində olur. Mən dəqiqliyə böyük önəm verirəm, onlar isə əksərən çox qeyri-dəqiqdirlər, bunun səbəbi isə olduqca başadüşüləndir. Bu insanlara sənin tələb etdiyin kimi dəqiqliklə tərcümə etməyi öyrətmək olduqca çətindir. Odur ki, bu haqda uzun müddət dərin-dərin düşündüm və qərar verdim ki, bu işi özüm görməyi öyrənməliyəm.
-Amma bu işdə usta tərcüməçilər tərəfindən də əsərlərinz tərcümə edildib.
-Bəli, bir neçə dəfə olduqca şanslı hiss etmişəm özümü. Riçard Uilbör və Antoni Hektin tərcümələri məni bir xeyli məmnun etmişdi.
-Yazmağa nə vaxt başlamısınız?
-Hardasa 18-19 yaşım olardı, yazmağa başlayanda. Buna baxmayaraq, mən təxminən 23 yaşıma kimi bu işə ciddi yanaşmamışam. Bəzən insanlar deyir ki, sən ən yaxşı şeirlərini 19 yaşında olanda yazmısan. Amma, məncə, mən heç də Rimbaud deyiləm.
-Bəs, poetik qayəniz nə idi? Frostu və ya Loueli tanıyırdınızmı?
-Yox. Amma onların hamısının yaradıcılığı ilə əvvəlcə tərcümədə, sonra isə orijinalda tanış olmuşam. Robert Frostla ilk tanışlığım 22 yaşımda baş tutub. Onun bəzi tərcümələri əlimə keçmişdi, kitab deyildi, dostlarımdan bəzilərində onun xırda tərcümələri var idi. Və şeirdəki bu həssaslıq, gizli şəkildə idarə edilən terror, məhdudiyyət məni əməlli təəccübləndirmişdi. Oxuduqlarıma inana bilmirdim. Mahiyyətlə daha yaxından maraqlanmalı idim, oxuduqlarımın bir tərcümə olduğuna inana bilmirdim, əlimdəkilər rus dilində möcüzə yaradan bir dahinin əsəri idi. Bütün poetik axtarışlar belə başladı, yəni əslində hər şey elə Frostla başladı.
-Bəs, ona qədər məktəbdə nə öyrənirdiniz – Höte, Şiller?
-Hər şeyi öyrənirdik. İngilis şairlər, xüsusilə də, XIX əsrə köklənmişdik, Bayron, Lonqfellou – bir sözlə, klassiklər. Emili Dikinson, Jerard Menli Hopkins və ya başqaları haqqında nəsə eşitmək mümkün deyildi. Yalnız iki-üç xarici ədib təqdim olunurdu və onların haqqında oxuyurduq.
-Heç olmasa Eliotun adını bilirdiniz?
-Eliot adını bir hamımız bilirdik, bütün şərqi avropalılar. Eliot bizim üçün anqlo-sakson mənşəli brend ad idi.
-“Levi’s” kimi?
-Bəli, eyni ilə “Levi’s” kimi. Hamımız Eliot adında şair olduğunu bilirdik, amma heç kimdə onun yaradıcılığı ilə bağlı əsaslı məlumat yox idi. 1936-37-ci ildə bir-iki cəhd elədilər ki, onu tərcümə edib, ingilis poeziyası antologiyasına daxil etsinlər, amma tərcümələr çox uğursuz alınmışdı. Sonralar onun nüfuzunun çox güclü olduğunu öyrəndik və sınıq rus dilində də olsa, nə tapsaq oxumağa başladıq.
-Gənclik illəriniz haqqında danışaq. Necə oldu ki, poeziya ilə məşğul olmaq fikrinə düşdünüz?
-15, 16, 17 yaşlarımda çox yazmırdım, hətta bəzən tamamilə yazmırdım. Durmadan bir şeirdən digərinə keçirdim. Zamanımın çoxu səyahətdə keçirdi. Bir müddət geoloji ekspedisiyada işlədim. Həmin illər ruslar durmadan uran axtarışında idilər.
-1965-ci ildə əsir düşərgəsinə göndərildiniz...
-Bu daxili sürgün idi, düşərgə deyildi. Bu, şimalda yerləşən, bataqlığa düşmüş, hər şeyi itirmiş 14 nəfərdən ibarət bir kənd idi. Əvvəlcə müvəqqəti həbsxanalarda oldum: Kroses (Leninqrad), Voloqda, Arxangelsk və nəhayət, bu kəndlə səyahət başa çatdı. Bura tamamilə nəzarət altında idi.
-İçinizdə elə bir hiss var idimi ki, nə zamansa bu sınaqlarda yaşadıqlarınız sizə beynəlxalq nüfuz gətirəcək?
-Xeyr. Mənim məhkəmənin beynəlxalq əks-səda doğurduğundan xəbərim belə yox idi. Bu mənim payıma düşən zamanın uğursuz bir yolla kəsişməsi idi.
-İçinizdəki bu kənd həyatı marağı o həyatdan qalıb?
-Bunu sevirəm. Bu maraqdan daha üstün bir şeydir. Səhərlər kənd havasına, duruluğuna oyanırsan. Gündəlik iş yükünü gördükdən sonra sonsuz tarlalarda yeriyir, həyat haqqında düşünürsən. İnsan rahatlaşır, çünki bilirsən ki, həmin an dünyada milyonlarla insan eyni sənin etdiklərini edir.
-Orada ədəbiyyatdan danışacağınız kimsə var idi?
-Yox, amma səmimi şəkildə deyim ki, buna çox böyük ehtiyacım var idi.
-Nəsr yazmaq haqqında nə düşünürsünüz?
-Əgər ingilis dilində olarsa, hə. Mənə görə bu dünyaya meydan oxumaq sənətidir.
-Nə zamansa hansısa janrda hekayə yazmağı sınamısınızmı?
-Xeyr. Gənclik illərində roman yazmağı sınadım. Yazdım da, düşünürdüm ki, bu müasir rus ədəbiyyatında tamamilə yeni bir üsuldur. Sonralar yaxşı ki, onu tamamilə unutdum və bir daha qarşıma çıxmadı.
-Mənə maraqlıdır ki, niyə Uilburu ən yüksək mərtəbədə dururmuş kimi qiymətləndirirsiniz?
-Çünki mən mükəmməlliyi sevirəm. O poeziyanın üsullarını möhtəşəm bir balans şəklində istifadə edir. Burada yalnız poeziya var. Dik burada öz vəzifəsini yaradıcılığına bələd olduğum hamıdan daha yaxşı icra edir.
-Adınız “Tanınmış yəhudilər” (“Famous jews”) kitabında yer alıb.
-Ohhh, əzizim! Deməli, “Tanınmış yəhudilər”, mən tanınmış yəhudiyəm. Bundan sonra özümü daha önəmli şəxs kimi hiss edə bilərəm.
“The Paris Review” jurnalının 83-sayında yer almış müsahibədən
Müsahibə Sven Birkörtsündür.
Tərcümə etdi: Elcan Salmanqızı
banner

Oxşar Xəbərlər